Εδώ και πολλά χρόνια ακούγαμε για το κόκκινο σκαθάρι των φοινικοειδών, που πρωτοεμφανίστηκε στην Κρήτη κι αναμενόταν να εισβάλλει σταδιακά και στην υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά ως συνήθως γίνεται σε τούτη τη χώρα οι αρμόδιες υπηρεσίες και οι υπεύθυνοι τοπικοί άρχοντες «περί άλλων ετύρβαζον». Τώρα που η επίθεσή του είναι γενικευμένη και πόλεις όπως η γειτονική Καλαμάτα «έχουν σηκώσει τα χέρια ψηλά», αδυνατώντας να το αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά, φοβάμαι πως έχουμε φτάσει στο σημείο μηδέν, σε ό,τι αφορά τη διάσωση αυτών των πανέμορφων δέντρων, που έχουν συνδεθεί με τη Νότια Ελλάδα και ιδίως με την πόλη μας. Μεγάλες είναι εξάλλου οι ευθύνες των ευρωπαϊκών υπηρεσιών, που όπως θα διαβάσετε στη συνέχεια, ολιγώρησαν και αδιαφόρησαν εγκληματικά μέχρι να εκδώσουν τη σχετική κοινοτική οδηγία για την αντιμετώπιση αυτού του υπαρκτού φυτοκινδύνου.
Γεωπόνος ή Εντομολόγος δεν είμαι. Έψαξα, όμως, συστηματικά στο διαδίκτυο, συνέλεξα και διασταύρωσα στοιχεία και θα προσπαθήσω με βάση αυτά να κάνω μια αποτίμηση της όλης κατάστασης, προσπαθώντας να συμπεράνω αν υπάρχει μέλλον για τα φοινικοειδή μας, μερικά από τα οποία έχουν πλέον και μνημειακό χαρακτήρα. Ένας επιπλέον λόγος που γράφω αυτό το άρθρο είναι να προσπαθήσω να κάνω κατανοητό το πρόβλημα σε κάποιους ανθρώπους που ίσως δεν έχουν ενημερωθεί επαρκώς για τη φύση αυτής της επιδημίας και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή πρέπει να αντιμετωπιστεί.
Θα ξεκινήσουμε με την ιστορία του κόκκινου σκαθαριού. Το κόκκινο σκαθάρι των φοινικοειδών Rhynchophorus ferrugineus (Coleoptera: Curculionidae) (red palm weevil RPW), είναι έντομο των τροπικών χωρών της ΝΑ Ασίας. Η πρώτη αναφορά για το κόκκινο σκαθάρι των φοινικοειδών έγινε το 1891 στην Ινδία. Το 1906 περιγράφεται ως εχθρός του κοκοφοίνικα και το 1917 αναφέρεται ως σοβαρός εχθρός της χουρμαδιάς στην Ινδία. Aπό το 1985 επισημάνθηκε στις χώρες της αραβικής χερσονήσου και έκτοτε κατέστη πολύ σοβαρός εχθρός των φοινικοειδών σε όλες τις χώρες της Μ. Ανατολής. Το 1992 επισημάνθηκε στην Αίγυπτο απ’ όπου μεταφέρθηκε με αθρόες εισαγωγές φοινικοειδών στην Ισπανία το 1993. Παρά τις επανειλημμένες παρεμβάσεις των ισπανικών αρχών στην ΕΕ να κηρυχθεί ως έντομο καραντίνας άμεσα, η αρμόδια επιτροπή της ΕΕ προέβη στην έκδοση της σχετικής οδηγίας στα κράτη μέλη μετά από 14 χρόνια, με αποτέλεσμα λόγω της καθυστέρησης να εξαπλωθεί εκτός από τη νότια Ισπανία και σε όλη την Ευρώπη. Στην Κρήτη επισημάνθηκε για πρώτη φορά το 2005 στην περιοχή της Χερσονήσου Ηρακλείου, σε 500 φοίνικες εισαγωγής, που φυτεύτηκαν για τις ανάγκες των Ολυμπιακών Αγώνων. Μεσολάβησαν και σ' αυτή την περίπτωση δύο χρόνια για την έκδοση της κοινοτικής οδηγίας 2007/365/ΕΚ, με αποτέλεσμα να εξαπλωθούν οι εστίες και να καθίσταται δύσκολη η εφαρμογή αποτελεσματικών μέτρων εξολόθρευσης. Η πλημμελής εφαρμογή των προβλεπόμενων μέτρων καραντίνας στη συνέχεια, είχε ως αποτέλεσμα την εξάπλωσή του σε όλη την Κρήτη το 2009 αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα (Ρόδο, Πελοπόνησσο, Αττική, Ήπειρο). (Ινστιτούτο Προστασίας Φυτών Ηρακλείου)
Το κόκκινο σκαθάρι, επιβεβαιώνοντας την άσχημη φήμη του, αποδεικνύεται ως ο πιο σοβαρός κίνδυνος για τα φοινικοειδή του τόπου μας. Είναι έντομο ξυλοφάγο και ο εντοπισμός του είναι πολύ δύσκολος, αφού ζει και τρέφεται μέσα στον κορμό των φοινίκων και στις βάσεις των φύλλων τους. Τα έντομα μεταναστεύουν και προσβάλλουν τα υγιή δέντρα κατά τους ζεστούς μήνες.
Επειδή τα έντομα αυτά ζουν μέσα στον κορμό και τρέφονται με το εσωτερικό ζωντανό μέρος του φοίνικα, δυσχεραίνεται η θρέψη του δέντρου. Σαν αποτέλεσμα, παρατηρείται η σήψη του κορμού που τελικά οδηγεί στην ολική καταστροφή του.Συνήθως τα συμπτώματα δεν είναι ορατά από την αρχή της προσβολής. Χαρακτηριστικά είναι τα ίχνη από αποχωρήματα των σκαθαριών μαζί με ινώδη ιστό του φοίνικα, φαγώματα στα φύλλα καθώς και οπές στη βάση των φύλλων ή στις τομές των παλαιών φύλλων. Η κάμψη των φύλλων -γωνία φύλλων με τον κορμό μεγαλύτερη των 90 μοιρών- υποδεικνύει μεγάλη παρουσία εντόμων και τότε συνήθως η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη.
Για την αντιμετώπιση κι εξόντωση (;) του κόκκινου σκαθαριού χρησιμοποιούνται οι εξής τρόποι:
1) ΧΗΜΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ: Η χημική καταπολέμηση περιλαμβάνει προληπτικές επεμβάσεις με εντομοκτόνα -ιδίως μετά το κλάδεμα- για να αποτραπεί η ωοτοκία, καθώς και θεραπευτικές επεμβάσεις στα προσβεβλημένα δέντρα με την έγχυση εντομοκτόνων στις οπές και τη χρησιμοποίηση διασυστηματικών εντομοκτόνων.
Τρόπος δράσης: Η εφαρμογή των εντομοκτόνων γίνεται κυρίως στην κορυφή του φοίνικα, αφού έχει ετοιμαστεί στο βυτίο το μείγμα εντομοκτόνου –μυκητοκτόνου –προσκολλητικού κι έχει ομογενοποιηθεί. Ανοίγεται η βάνα τόσο ώστε η πίεση να μην είναι και πολύ μεγάλη αρχικά και δημιουργείται υπερχείλιση έξω απ’ το φοίνικα για να «λουστεί» τουλάχιστον στα 2/3 του κορμού. Αυτό σημαίνει ότι για μεγάλης διαμέτρου ή μεγάλου ύψους φοίνικες μπορεί να απαιτηθούν έως και 30 λίτρα διαλύματος. Επιτυχής εγκατάσταση θεωρείται αυτή όπου το διάλυμα δεν διαφεύγει καθόλου απ’ τα φύλλα και μόνο με τις δυνάμεις συνάφειας «γλείφει» τον κορμό σε όλο του το μήκος και το περιμετρικό πλάτος.
Συχνότητα: Η εφαρμογή αυτή πρέπει να γίνεται σε όλους τους προσβεβλημένους φοίνικες και στους γύρω απ’ αυτούς σε απόσταση 10 χιλιομέτρων ταυτόχρονα εντός 2-3 ημερών και να επαναλαμβάνεται κάθε 12-14 ημέρες και το κάθε σετ εφαρμογών να έχει 3-4 επαναλήψεις, ώστε να επιτυγχάνεται απόλυτη θνησιμότητα σε όλες τις γενιές και όλα τα στάδια του εντόμου στην κάθε περιοχή εφαρμογής.
Έλεγχος: Μετά την εφαρμογή της ανωτέρω διαδικασίας, η κάθε περιοχή θεωρείται καθαρή, αλλά επιτηρείται για τυχόν υποτροπιασμό. Δυστυχώς κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι δεν θα υπάρξει επαναπροσβολή γι’ αυτό χρειάζεται να στηθεί ένα αυστηρό δίκτυο ελέγχου. Ακόμη κΙ ένας μικρός πληθυσμός εντόμων να παραμείνει ζωντανός η όλη προσπάθεια θα έχει αποτύχει.
Πλεονεκτήματα: Το σχετικά χαμηλό κόστος επέμβασης.
Μειονεκτήματα: α) Η αποτελεσματικότητα της χημικής μεθόδου είναι χαμηλή. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που έγιναν επεμβάσεις στα φοινικοειδή με φυτοφάρμακα και το σκαθάρι επανεμφανίστηκε. β)Τα χρησιμοποιούμενα φυτοφάρμακα είναι τοξικά για το περιβάλλον, τα θηλαστικά – τα πτηνά – τα ερπετά και κάποια έχουν καταργηθεί ως καρκινογόνα, αλλά πήραν ειδική άδεια από το Υπουργείο Γεωργίας για την καταπολέμηση (;) του σκαθαριού. γ)Η αντίδραση του φοινικοειδούς στα φυτοφάρμακα μπορεί να είναι τόσο ισχυρή που να ασπρίσει στη βάση του. δ) Απαιτούνται αυστηρά μέτρα προστασίας των χρηστών γιατί τα φυτοφάρμακα είναι νευροτοξικά. ε) Επισημαίνεται η σημασία της ορθολογιστικής χρήσης π.χ. κατάλληλη δόση, συχνότητα χρήσης και η εναλλαγή δραστικών ουσιών των φυτοπροστατευτικών προϊόντων για την αποφυγή ανάπτυξης ανθεκτικότητας από τον εχθρό - στόχο,την τοξικότητα στο φυτό, στον άνθρωπο και το περιβάλλον.
2) ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ:
Α) Μέθοδος εντομοπαθογόνων νηματωδών σκωλήκων: Η βιολογική καταπολέμηση του Rhynchophorus F γίνεται με την μέθοδο των εντομοπαθογόνων νηματωδών και είναι κυρίως προληπτική. Βασίζεται στη χρήση σκωλήκων, του είδους Steinernema carpocapsae. Eίναι απόλυτα συμβατή με το περιβάλλον και μέχρι τώρα έχει δείξει ικανοποιητικά αποτελέσματα.
Τρόπος δράσης: Οι νηματώδεις ψεκάζονται και διασπείρονται στη στεφάνη των φοινικοειδών που είναι το ευαίσθητο τμήμα τους. Φέρουν βακτήρια που είναι θανατηφόρα για το ρυγχοφόρο. Όταν οι νηματώδεις έλθουν σ' επαφή με τα έντομα, εισχωρούν στο εσωτερικό τους από το στόμα με τη τροφή -τα ακμαία και οι νεαρές προνύμφες τρέφονται από τα φύλλα- ή από την έδρα. Στο εσωτερικό του σώματος των εντόμων απελευθερώνονται τα βακτήρια, τα οποία πολλαπλασιάζονται και θανατώνουν τα έντομα.
Οι νηματώδεις μπορούν να ζήσουν χωρίς τη παρουσία του εντόμου στον ψευδοκορμό του φοινικα, μέχρι 30 μέρες. Η δραστηριότητά τους παραμένει υψηλή μόνο για 15-20 μέρες. Μετά μειώνεται δραστικά και πρέπει να γίνει νέα επέμβαση. Για καλύτερα αποτελέσματα συνδυάζονται και με κάποιο φυτοσκεύασμα.
Β) Δεντροχειρουργική μέθοδος: Πρόκειται για νέα επιστημονική μέθοδο, οικολογικά συμβατή με το περιβάλλον. Ενδείκνυται για την απολύμανση της καλλιέργειας των δένδρων -ειδικά των Φοινικοειδών- λόγω της αποτελεσματικότητας που έχει, χωρίς να βλάπτει το ίδιο το δέντρο. Καθαρίζεται το φυτό από όλη την φυλλική επιφάνεια έως να φτάσουμε στην «καρδιά» και δεν μενει κανένα ζωντανό έντομο. Το μειονέκτημά της είναι ότι μπορεί να εφαρμοστεί μόνο για μία φορά, έχει υψηλό κόστος, δημιουργεί αντιαισθητική εικόνα του δε΄ντρου για πολύ καιρό και τέλος ο φοίνικας χρειάζεται επικάλυψη με δίχτη για να αποφευχθεί η νέα εισβολή του σκαθαριού.
Γ) Εντομοπαγίδες: Μαζική παγίδευση με παγίδες που περιέχουν φερομόνη και καϊρομόνη (ελκυστική ουσία φυτικής προέλευσης) με πυκνότητα: 1 παγίδα ανά στρέμμα. Οι ουσίες των παγίδων αναδύουν οσμές σαν αυτές του φοίνικα και προσελκύουν το σκαθάρι. Δεν το σκοτώνουν, αλλά το παγιδεύουν. Είναι όμως ακίνδυνες για τους ανθρώπους και το περιβάλλον, ενώ το κόστος τους είναι ελάχιστο και η χρήση τους δεν εξαντλείται.
Στο σημείο αυτό να αναφέρουμε πως το ΤΕΙ Κρήτης-Τμήμα Φυτικής Παραγωγής ανακοίνωσε προ ολίγων ετών μια νέα πρωτοποριακή φιλική για το περιβάλλον μέθοδο που βασίζεται στη χρήση ηλεκτρισμού. Οι ερευνητές Παναγιώτα Ψειροφωνιά-Τεχνολόγος Γεωπόνος και ο Κώστας Νιαμούρης –Γεωπόνος παρουσίασαν μία συσκευή «ηλεκτροσόκ», η οποία συνδέεται με ηλεκτρόδια στην κορυφή του δέντρου κι εξοντώνει το σκαθάρι σε όποια μορφή κι αν βρίσκεται μέσα στον φοίνικα, με τη διοχέτευση ηλεκτρικού ρεύματος ελεγχόμενης τάσης. Δήλωσαν μάλιστα ότι, έξι μέρες μετά το ηλεκτροσόκ, τα σκαθάρια και οι προνύμφες τους εξακολουθούσαν να πεθαίνουν. Το ΤΕΙ Κρήτης κατέθεσε αίτηση άδειας στον Οργανισμό Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας για τη συσκευή «ηλεκτροσόκ», ώστε να κατοχυρωθεί στην αγορά.
Εκτός από το πρόβλημα της καταπολέμησης του σκαθαριού πολύ μεγάλο είναι το πρόβλημα της απόσυρσης των νεκρών φοινικόδεντρων. Επειδή οι φοίνικες είναι μεγάλα και χυμώδη δένδρα, το να τους κάψουμε είναι μια δύσκολη και ακριβή διαδικασία, αφού πρέπει να καταστραφούν όλα τα μέρη τους. Αν τους θάψουμε αυτό θα πρέπει να γίνει σε βάθος πάνω από δύο μέτρα και αν αυτοί είχαν ψεκαστεί υπάρχει σοβαρότατος κίνδυνος να μετατραπούν σε «χημικές βόμβες», μολύνοντας τα υπόγεια ύδατα. Το ανεξέλεγκτο κάψιμο και θάψιμο στα χωράφια δεν επιτρέπεται σύμφωνα με τους ευρωαπαϊκούς κι ελληνικούς νόμους. Το κόστος για να απαλλαγούμε από ένα μολυσμένο δένδρο εκτιμήθηκε το 2007 σε 300 Ευρώ, κόστος που πάνω-κάτω πρέπει να ισχύει και σήμερα.
Καλό θα ήταν να γνωρίζουμε ότι το εμπόριο των φοινίκων ήταν και είναι πολύ προσοδοφόρο κι έχει σχέση όχι μόνο μ’ αυτούς που ασχολούνται με το να τους μεγαλώσουν, να τους μεταφέρουν και να τους φυτέψουν κάπου αλλού, αλλά επίσης με εκείνους που προσφέρουν τις ποικίλες ακριβές θεραπείες αλλά και με εκείνους που ασχολούνται με το να καταστρέφουν τα δένδρα που έχουν προσβληθεί. ΄Ενας μεγάλος φοίνικας μπορεί να στοιχίσει από 3000 μέχρι 5000 Ευρώ κι αυτό εξηγεί γιατί άργησαν οι ευρωπαϊκές αρχές να κηρύξουν το καθεστώς της καραντίνας στα φοινικοειδή. Εκτός αυτού οι πολυεθνικές χημικές εταιρείες ασκούν μεγάλη δύναμη και επιρροή για να πείσουν τις Αρχές και το κοινό ότι τα προϊόντα τους, για την καταπολέμηση του κόκκινου σκαθαριού, είναι ασφαλή και αποτελεσματικά. Το θέμα είναι πως όταν οι συνέπειες θα γίνουν «γνωστές» στο μέλλον εκ των συνεπειών τους στη δημόσια υγεία (π.χ. έξαρση καρκινοπαθειών), κανείς δεν θα προσφερθεί να αναλάβει την ευθύνη.
Η έως τώρα προσπάθεια για την αντιμετώπιση του κόκκινου σκαθαριού έχει όλα τα στοιχεία της προχειρότητας, των βεβιασμένων κι αποσπασματικών κινήσεων, γι’ αυτό και η κατάσταση δεν προοιωνίζεται θετική έκβαση. Μπορεί ο κάθε Δήμος να αγωνίζεται, έστω και χωρίς πρόγραμμα, για την διάσωση των φοινικοειδών του, αλλά την ίδια στιγμή υπάρχουν πάρα πολλά δέντρα που ανήκουν σε ιδιώτες, ιδρύματα, ναούς κ.λ.π. που αδυνατούν να αναλάβουν το κόστος της πρόληψης, της θεραπείας ή της απόσυρσης ενός νεκρού φοινικόδεντρου. Αυτό σημαίνει πως το έντομο θα συνεχίσει να ζει και να βασιλεύει, οδηγώντας τους φοίνικες σε πλήρη αφανισμό.
Άραγε έχει ασχοληθεί σοβαρά κάποιος από τους "υπεύθυνους" με το σκαθάρι; Έχει ανατρέξει σε διεθνή βιβλιογραφία, σε μελέτες, σε εργαστηριακά πειράματα, σε δοκιμ ές φαρμάκων και μέσων που έχουν λάβει χώρα, γνωρίζουν για την αποτελεσματικότ ητά τους ή απλά θεωρούν το όλο ζήτημα ως άλλη μία αρμοδιότητά τους; Πώς και γιατί προκρίθηκε ως πιο κατάλληλη η μέθοδος της καταπολέμησης με χημικές ουσίες που είναι τοξικές, πανάκριβες και χαμηλής αποτελεσματικότητας σύμφωνα με την διεθνή βιβλιογραφία; Γιατί απορρίφθηκαν οι εναλλακτικές μη χημικές λύσεις; Από πού κι από ποιον διασφαλίζεται η δημόσια υγεία και το περιβάλλον; Κι εν τέλει υπάρχει κάποιο πλήρες, ολοκληρωμένο και κοστολογημένο πρόγραμμα, το οποίο θα βάζει στα πλαίσιά του και τους μη δημοτικούς φοίνικες ή μετά από τόση προσπάθεια και οικονομική δαπάνη θα φτάσουμε στο τραγικό συμπέρασμα πως «ο ασθενής απέθανε»;