Το σημερινό αρθρογράφημα αποτελεί συνέχεια του άρθρου «Από το έμφυλο στο έκφυλο» (Λ.Τ. 02/02/2017) μιας και αναφέρεται στην προγενέστερη επιτυχημένη προσπάθεια των οπαδών της θεωρίας περί έμφυλων ταυτοτήτων, οι οποίοι το 2014, επί μνημονιακής κυβερνήσεως Νέας Δημοκρατίας-ΠΑΣΟΚ, κατάφεραν να επιβάλλουν στο δημόσιο τομέα μια νέα χρήση της ελληνικής γλώσσας με πρόσχημα την ισότητα των δύο φύλων και την αποτροπή του σεξισμού (σεξισμός είναι η πρακτική μέσω της οποίας υποβαθμίζονται τα άτομα με βάση το φύλο τους).
Το Υπουργείο Διοικητικής Μεταρρύθμισης – Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων ανέθεσε σε μια επιστημονική ομάδα αποτελούμενη σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες να μελετήσει το όλο θέμα και να εισηγηθεί την ένταξη της ισότητας των δύο φύλων στη γλώσσα των διοικητικών εγγράφων.
Η ομάδα αυτή κατέληξε σε έναν Οδηγό, αφού κατέγραψαν τα φαινόμενα του γλωσσικού σεξισμού στα δημόσια έγγραφα – όπως τα θεώρησαν οι ίδιες – και εισηγήθηκαν στη συνέχειαπροτάσεις για τη διόρθωσή τους.Κατ’ αρχάς σε μία καθαρά συμβολική πράξη προέταξαν σε όλες τις διορθώσεις τους το θηλυκό γένος αντί του αρσενικού π.χ. μετανάστριες/μετανάστες και ζήτησαν στα κείμενα που αναφέρονται σε πληθυσμούς και των δύο φύλων να αναγράφονται και τα δύο γένη των επαγγελματικών ουσιαστικών, είτε ακέραια είτε μόνο με την κατάληξη του δεύτερου.
Μια άλλη σύστασή τους ήταν, στις περιπτώσεις όπου δημιουργείται αμφισημία ως προς το φύλο, κυρίως στον πληθυντικό (π.χ. οι εκπαιδευτικοί, των υπαλλήλων κτλ.) να δηλώνονται και τα δύο γένη π.χ. μέσω του επιθέτου, αν υπάρχει, και όπου αυτό δεν είναι δυνατόν να προστίθεται, ανάμεσα σε κόμματα, η φράση «γυναικών και αντρών».
Δηλαδή, όχι «των υπαλλήλων» αλλά «των γυναικών και αντρών υπαλλήλων» ή όχι «οι διαθέσιμοι εκπαιδευτικοί» αλλά «οι διαθέσιμες/οι εκπαιδευτικοί». Βέβαια, μπορεί και το επίθετο να μην διαφοροποιείται, οπότε: όχι «οι ασθενείς υπάλληλοι» αλλά «οι ασθενείς υπάλληλοι, άντρες και γυναίκες».
Ο Οδηγός, επιπλέον, συνιστούσε όλες οι αντωνυμίες, όπως και τα άρθρα ή τα επίθετα, να γράφονται και στα δύο γένη δηλαδή με διπλές γραφές όπως: «της/του», «η/ο», «οποία/ος», «όσες/οι», «άλλες/ους», «όλες/ους» κτλ.
Από τότε έχει προκύψει στα δημόσια έγγραφα μια τελείως αλλοπρόσσαλη μορφή της ελληνικής γλώσσας δυσανάγνωστη και δυσνόητη, η οποία θεωρείται βέβαιο πως σε λίγο καιρό θα επεκταθεί και θα γίνει η γλώσσα των σχολικών εγχειριδίων όλων των βαθμίδων.
Ακόμα και καλοπροαίρετοι άνθρωποι, κυρίως από τον χώρο της Αριστεράς, που έχει ως πρόταγμα την ισότητα των φύλων και την καταπολέμηση του σεξισμού, έμειναν άναυδοι από το τελικό αποτέλεσμα με το επιβληθέν γλωσσικό σύστημα στα διοικητικά έγγραφα, το οποίο είναι φανερό πως δεν ταιριάζει με τα χαρακτηριστικά της ελληνικής γλώσσας.
Ο συγγραφέας και λογοτέχνης Νίκος Σαραντάκος – με καταγωγή από τη Μάνη - γράφει σχετικά:
«Βλέπετε αμέσως το πρόβλημα με την προτεινόμενη μέθοδο: αυξάνει τον όγκο των κειμένων και γεμίζει το κείμενο με κάθετες (οι/ες ή ες/οι, αν προτάξουμε το θηλυκό) κάνοντάς τις γραμμές του κειμένου να μοιάζουν, όπως έχω πει, με τρένα που εκτροχιάστηκαν και τα βαγόνια τους κείτονται εδώ κι εκεί.
Κατά την παρουσίαση του Οδηγού υποστηρίχτηκε ότι η αύξηση του κειμένου εξαιτίας της αναγραφής των δύο τύπων είναι «μία αράδα σε μία σελίδα», ενώ σε μια συζήτηση στην οποία έτυχε να πάρω μέρος στο περιθώριο ενός γλωσσικού συνεδρίου, η κ. Γκασούκα, συντάκτρια του κειμένου, είχε αναφέρει ένα παρόμοιο νούμερο, 3-4%.
Όμως το πρόβλημα δεν είναι ποσοτικό: δεν είναι ότι τσιγκουνευόμαστε να γράψουμε «μια αράδα παραπάνω», είναι ότι το επιπλέον κείμενο, έτσι όπως είναι συγκεντρωμένο σε λίγα σημεία, δυσχεραίνει πολύ την ανάγνωση (οι κάθετες πληγώνουν το μάτι) και την κατανόηση του κειμένου. Και όπως έγραψε, χαριτολογώντας, ο φίλος μου ο Θέμης στη Λεξιλογία:
Παρακαλώ όλες/όλους τις/τους λεξιλόγισσες/-γους να μην παρεξηγήσουν την αρνητική μου γνώμη για το πόνημα των ως άνω συγγραφέων, γυναικών και ανδρών, καθότι αδυνατώ να αποτινάξω τα δεσμά της ουτοπικής μου αντίληψης ότι η γραφή οφείλει πρωτίστως και διά ροπάλου να καθιστά δυνατή την ανάγνωση. Για όλες/όλους τις/τους αναγνώστριες/-στες, βεβαίως βεβαίως.
Μπορεί ένα παιδί (αγόρι ή κορίτσι) που έχει γαλουχηθεί με αυτό τον τρόπο γραφής να μην αντιμετωπίζει πρόβλημα, αλλά εγώ δυσκολεύομαι πάρα πολύ -και όχι μόνο εγώ, διότι και οι περισσότεροι που επιχειρούν να ακολουθήσουν αυτόν τον τρόπο γραφής (όλοι/ες οι φοιτητές/τριες) στα μισά του δρόμου τον παρατάνε.
Πριν προχωρήσω παρακάτω, μια παρατήρηση. Το κείμενο Α2 (στη σελ. 20 του Οδηγού) που «μετατρέπει σε μη σεξιστική γλώσσα» το κείμενο Α1 (στη σελ. 31 του Οδηγού) έχει παραλείψει μια μετατροπή: ενώ το κείμενο Α1 στην παράγραφο 4 λέει «ο θεράπων ιατρός», το «μη σεξιστικό» κείμενο Α2 παραλείπει αυτή τη φράση. Άραγε από αμέλεια ή επειδή είναι δύσκολο να βρεθεί το θηλυκό;
Και πάλι, οι ενστάσεις μου είναι ίδιες με παραπάνω. Θέλω όμως να προσθέσω, μια και αναφέρθηκαν οι αντωνυμίες, ότι, σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες που ξέρω, η ελληνική δηλώνει πολύ συχνότερα το γένος, άρα θα είναι και πολύ συχνότερες οι διπλογραφές (και τα εκτροχιασμένα βαγόνια). Για παράδειγμα, όταν χτυπάει η πόρτα, λέμε «Ποιος είναι;» και αυτο το «ποιος» είναι γραμματικά αρσενικό, ενώ τα αντίστοιχα who, qui, wer, quién, chi, κτλ. δεν δηλώνουν γένος.
Εξαιτίας αυτού, λέμε ότι στα ελληνικά το αρσενικό είναι ο «μη σεσημασμένος» τύπος, ο οποίος δηλώνει αδιάφορα είτε το ένα γένος είτε το άλλο. Το «οι φοιτητές» στα ελληνικά μεταφράζεται στα αγγλικά «the students» όχι the male students. Και το «οι φοιτήτριες/τές» που θέλει να εισάξει ο Οδηγός μεταφράζεται κι αυτό the students, αφού το male and female θα ήταν πλεονασμός στα αγγλικά.
Και βέβαια, αυτό δεν είναι καινούργιο, είναι ένα φαινόμενο που ίσχυε και στην αρχαιότητα και υπάρχει και στις λαϊκές παροιμίες. Λέμε: «Όποιος δεν θέλει να ζυμώσει, πέντε μέρες κοσκινίζει» και βέβαια δεν εννοούμε μόνο τους άντρες -και προσέξτε ότι το ζύμωμα είναι κατ’ εξοχήν δουλειά της γυναίκας.
Όταν χτυπάει λοιπόν η πόρτα και λέμε: «Ποιος είναι;» δεν σημαίνει ότι περιμένουμε μόνο επισκέπτες και αποκλείουμε το ενδεχόμενο να έχουμε επισκέπτρια. Από την άλλη, ας φανταστούμε ότι χτυπάει η πόρτα σε ένα διαμέρισμα που μέσα υπάρχουν δυο άτομα, και το ένα από αυτά βρίσκεται π.χ. στην κουζίνα ενώ το άλλο κοιτάει από το ματάκι της πόρτας. Το ένα θα ρωτήσει «ποιος είναι;» κι αν το άλλο απαντήσει «κάποιος που πουλάει βιβλία», τότε αυτό το «κάποιος» αποκλείεται να εννοεί γυναίκα διότι εδώ δεν είναι «μη σεσημασμένη» η χρήση της αντωνυμίας.
Η χρήση του αρσενικού για δήλωση του μη σεσημασμένου είναι τόσο ισχυρή που μπορεί να το χρησιμοποιούμε ακόμα και όταν έχουμε μόνο γυναίκες. Η οικογένειά μου γυναικοκρατείται, οπότε μου συμβαίνει να ρωτάω: «Ποιος το έκανε αυτό;» (καλό ή κακό) παρόλο που μόνο η γυναίκα μου και οι κόρες μου μπορεί να το έχουν κάνει. Δεν ξέρω αν είμαι εξαίρεση κι αν εσείς λέτε: «Ποια το έκανε;» σε αντίστοιχη περίπτωση.
Οπότε, αναρωτιέμαι: Μήπως ο Οδηγός επιδιώκει να αλλάξει κάτι που βασίζεται στη φύση της γλώσσας, οπότε η προσπάθεια θα είναι ατελέσφορη.
........................................................................................................................................................................
Και σε πρώτη φάση, αυτό που θα ήταν χρήσιμο να κάνει μια ομάδα που θα θέλει να ασκήσει γλωσσική πολιτική για την αντιμετώπιση του σεξισμού στη γλώσσα θα είναι, κατά τη γνώμη μου:
* (Το πιο σημαντικό, που ο Οδηγός ελάχιστα το θίγει): Να καταρτίσει ένα «λεξικό» με όλους τους θηλυκούς τύπους των επαγγελματικών ονομάτων, το οποίο να χρησιμεύει σαν τυφλοσούρτης στη δημόσια διοίκηση. Ακούγεται περιττό αλλά δεν είναι, όπως φάνηκε πιο πάνω με το παράδειγμα του θηλυκού του τύπου «ο θεράπων ιατρός». «Γκουγκλίζοντας» θα δείτε και το ερμαφρόδιτο «η θεράπων ιατρός», που απορρίπτεται διαρρήδην διότι είναι σαν να λέμε «η καλός μαθητής», και το «η θεράπαινα ιατρός» που δεν μου φαίνεται σωστό (αν και θέλει ανάλυση). Όσο κι αν ξενίζει, εγώ θα πρότεινα το «η θεράπουσα ιατρός».
Και βέβαια υπάρχουν κι άλλες περιπτώσεις όπου ο θηλυκός τύπος πολλαπλολεκτείται (για να φτιάξω μια λέξη),οπότε έργο της ομάδας θα είναι να προτείνει λύσεις, ότι θηλυκό του σκηνοθέτη είναι η σκηνοθέτρια, του διαιτητή η διαιτήτρια, του ελεγκτή η ελέγκτρια και του αναπληρωτή διοικητή η αναπληρώτρια διοικήτρια.
* Στη συνέχεια, πρέπει να προτρέπονται όλες οι γυναίκες που κατέχουν θέσεις να χρησιμοποιούν τον έμφυλο τύπο όταν υπογράφουν: Η γενική διευθύντρια, Μαρία Παπαδοπούλου, όχι το τραγελαφικό που βλέπουμε συχνά «Ο γενικός διευθυντής Μαρία Παπαδοπούλου».
........................................................................................................................................................................
Υπάρχουν και άλλες ιδέες. Αλλά τα εκτροχιασμένα τρένα (παρακαλούνται όλες/οι οι ενδιαφερόμενες/οι φοιτήτριες/τές…) δεν νομίζω ότι μπορούν να εφαρμοστούν αζημίως και επειδή κινδυνεύουν να γίνουν αντικείμενο διακωμώδησης μπορεί να χαντακώσουν όλην την υπόθεση της αντιμετώπισης του γλωσσικού σεξισμού.
Υ.Γ.Μια υπερβολή που είδα στον Οδηγό βρίσκεται στη σελ. 8 του Οδηγού, στο τέλος του Προλόγου, όπου διαβάζω: Αυτό είναι πολύ περισσότερο εφικτό στο ελεγχόμενο και σχετικά τυποποιημένο περιβάλλον των δημόσιων εγγράφων, με την ελπίδα της αφύπνισης και της εμπέδωσης δικαιότερων τρόπων αναφοράς τόσο στις/ους συντελεστές/τριες της δημόσιας διοίκησης όσο και στους/στις αποδέκτες/τριές της.
Καταρχάς, προσέξτε ότι έχουν μπλέξει τα άρθρα και ότι βάζουν πρώτο και τον αρσενικό τύπο σε αντίθεση με τις προτροπές τους. Αλλά με ενοχλεί πολύ το «συντελέστριες». Εδώ, το «συντελεστές» παρόλο που εννοεί πρόσωπα, είναι καθαρά αόριστο και δεν νομίζω ότι πρέπει να έχει θηλυκό, όπως και ο «παράγοντας» μπορεί να εννοεί συγκεκριμένα άτομα αλλά δεν εκφράζει γένος, όπως δεν εκφράζει γένος αν πεις ότι κάποιος είναι «προσωπικότητα». Επειδή η συντελέστρια μπορεί να ανοίξει δρόμο και για την «παράγουσα» ή για τον «προσωπικότητο», καλύτερα τα αφηρημένα να τα αφήσουμε απέξω». (σ.σ. Οι υπογραμμίσεις δικές μου).
Ο πολιτικός επιστήμονας και βουλευτής των ΑΝΕΛ Κώστας Ζουράρις γράφει στο βιβλίο του «Βέβηλα, Κίβδηλα, Σκύβαλα» (εκδόσεις ΑΡΜΟΣ 2007) με το γνωστό επιθετικό και προκλητικό του ύφος: «Εκεί, για να είναι όλοι/ες τους «προοδευτικοί/ές», κατασκευάζουν μια παρόμοια ουρανομήκη σαχλαμάρα, διότι ως σαχλεπίσαχλες/οι φεμινίστριες/τές, πρέπει το κείμενο να μην γράφει μόνο το αρσενικό ουσιαστικό, όταν εμπλέκονται και θηλυκές...Κι έτσι μας δίνουν μια σουργελοειδή απόφυση φράσεως, την παρακάτω: «ο/ηδάσκαλος/αεκπαιδεύει τους/τις μεγαλύτερους/ες και ικανότερους/ες μαθητές/τριες και αυτοί/ες...τους/τις υπόλοιπους/ες μαθητές/τριες»!!!
Και ο ιερομόναχος Χρυσόστομος Κουτλουμουσιανός γράφει σε ανάρτησή του στο διαδίκτυο (22 Ιουνίου 2016) με τον τίτλο «Η γλώσσα της Νέας Εποχής: Σύγχυση και ψευδή διλήμματα»:
«Ο Μπρεχτ είχε πει ότι το κακό άλλοτε ήταν ένα βουνό μέσα στην πεδιάδα, και το έβλεπες, τώρα είναι τα πάντα μια πεδιάδα. Νομίζω ότι δεν θα μπορούσε να δοθεί πιο γραφική εικόνα για την εποχή μας, τη λεγόμενη νέα εποχή. Δεν είναι νέα, γιατί τα υλικά της είναι παλαιά. Είναι νέα σε τούτο, στον τρόπο που τα χρησιμοποιεί. Η εποχή μας έχει δύο βασικά χαρακτηριστικά: τη σύγχυση και την πόλωση. Όχημα και των δύο είναι η γλώσσα. Η γλώσσα δεν είναι απλώς εργαλείο επικοινωνίας—το γνωρίζουν καλά αυτό οι μνηστήρες της εξουσίας. Οι λέξεις είναι σύμβολα και φορείς πολιτισμού και μπορούν να μπολιάσουν έναν ολόκληρο πολιτισμό».
Η ελληνική γλώσσα έχει μια ιστορία χιλιετηρίδων και είναι ο πιο πολύτιμος θησαυρός μας για να την αντιμετωπίζουμε με τόση επιπολαιότητα και ανευθυνότητα, όπως αυτές που επέδειξαν οι κατά καιρούς φιλόδοξοι (;) μεταρρυθμιστές της. Κι αυτό σε πείσμα της θέλησης του λαού μας, αλλά και των πνευματικών μας ταγών που διαχρονικά έχουν πει γι’ αυτήν:Κωστής Παλαμάς: «Για τη μητέρα γλώσσα μας τα λάβαρα κρατήστε».
Κώνσταντίνος Τσάτσος: «Ας μην ξεχνούμε ότι οι γλώσσες δεν νομοθετούνται. Κατά τ’ άλλα τη γλώσσα την πλάθουν μόνοι τους οι ελεύθεροι λαοί και κυρίως οι λογοτέχνες».
Αντώνης Σαμαράκης: «Κάθε έξωθεν επέμβαση δεν είναι μόνο εγκληματική εις βάρος της γλώσσας δηλαδή εις βάρος ενός πολύτιμου εθνικού κυττάρου, αλλά είναι και βλακώδης».