της Ιλέην Ρήγα
Από τις Κροκεές της Λακωνίας, εκεί όπου ο Ταΰγετος στέκεται αγέρωχος, σηκώθηκε ένας ποιητής που έμαθε να μιλά με το φως και να σιωπά με σεμνότητα. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος δεν έγραψε ποτέ για δόξα. Έγραφε για τον άνθρωπο, για την αξιοπρέπεια, για την αγάπη που σώζει την ψυχή και τη γαληνεύει.
Γεννημένος την 1η Ιανουαρίου του 1912 (ή 19 Δεκεμβρίου 1911, με το παλαιό ημερολόγιο), πέρασε τα πρώτα του χρόνια στην Πλούμιτσα Λακωνίας, σ’ ένα πέτρινο τοπίο που θα τον συνόδευε μέχρι τέλους, όχι μόνο σαν ανάμνηση, αλλά σαν αίσθηση, σαν υφή στους στίχους του. Οι Κροκεές, τόπος καταγωγής, υπήρξαν για τον ποιητή πατρίδα και άγκυρα.
Η Λακωνία, όχι μόνο γεωγραφία, αλλά και φιλοσοφία ζωής
Στα ποιήματά του δεν θα βρεις κραυγές απόγνωσης, θα βρεις όμως έναν αφοπλιστικό ανθρωπισμό, έναν λόγο που απορρίπτει την έπαρση και στέκεται γυμνός μπροστά στο ανθρώπινο βλέμμα, χωρίς να φοβάται την αλήθεια. Γι’ αυτό και αγαπήθηκε.
Η καταγωγή του, λιτή αλλά φορτισμένη συναισθηματικά, υπήρξε βαθιά πηγή έμπνευσης. Τα χωριά της Λακωνίας, οι κορφές, οι σιωπές του βουνού και του χειμώνα, η πέτρα και η ελιά, όλα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα τοπία της γενέτειράς του, μετουσιώθηκαν στις λέξεις που δημιούργησαν τους στίχους του. Τα αμέριμνα παιδικά του χρόνια ανάμεσα στο πατρικό σπίτι και τον τόπο του προκαθορισμού του ποιητή, όπως αναφέρει το βιογραφικό της Κεντρικής Βιβλιοθήκης Σπάρτης, ήταν «καταλυτική στη διαμόρφωση της ποιητικής του ιδιοσυγκρασίας».
Η ζωή του ως πορεία ποίησης και αντιστάσεων
Η οικογένειά του μετακόμισε το 1917 στις Κροκεές, και η πορεία του παιδιού με τις οικονομικές δυσκολίες και την αρρώστια του πατέρα διαμόρφωσε έναν άνθρωπο που ήξερε νωρίς τι σημαίνει έλλειψη αλλά και ποιητική επιμονή. Μαθητής του δημοτικού στο χωριό, έπειτα στο ημιγυμνάσιο, και αργότερα στο Γυμνάσιο Γυθείου, δοκιμάστηκε από στερήσεις, χωρίς όμως να στερηθεί ποτέ την έμπνευση και την ανάγκη για έκφραση.
Όταν πήγε να ζήσει στην Αθήνα, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις σπουδές του. Όμως, η πρώτη του ποιητική συλλογή «Κάτω από σκιές και φώτα» εκδόθηκε το Δεκέμβριο του 1929. Ακολούθησαν έργα όπως «Κατεβαίνοντας στη σιγή των αιώνων» (1933) και «Ο Πόλεμος», με το τελευταίο μάλιστα να καίγεται από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου.
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής και της Αντίστασης συμμετείχε, έδωσε φωνή στην ελπίδα και την αντιστασιακή ποίηση, έγραψε έργα όπως «Το μεσουράνημα της φωτιάς», κι έλαβε το Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Μετά τον πόλεμο, συνέθεσε σημαντικές συλλογές όπως «Το βάθος του κόσμου», «Ο Ταΰγετος και η σιωπή», «Το βιβλίο της Μαργαρίτας», έργα που τον καθιέρωσαν ως έναν από τους σπουδαιότερους σύγχρονους Έλληνες ποιητές.
Στη δεκαετία του 1970, βρέθηκε αυτοεξόριστος στην Ελβετία και αργότερα εγκαταστάθηκε για ένα διάστημα στη Σικελία, εργαζόμενος σε λεξικά και γράφοντας ποιήματα που εξαπλώθηκαν πέρα από τα ελληνικά σύνορα.
Υποψηφιότητες για το Νόμπελ: Η τέταρτη φορά και οι αθέατες ώρες της πρότασης
Το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, για πολλούς, είναι η οριστική επισφράγιση ενός πνευματικού βίου. Για τον Βρεττάκο, ήταν ίσως ένας ψίθυρος του κόσμου προς έναν ποιητή που ποτέ δεν χρησιμοποίησε τους στίχους του για να φωνάξει. Όπως αναφέρεται στο επίσημο βιογραφικό του από τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης, ο Βρεττάκος προτάθηκε τέσσερις φορές για το Νόμπελ. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι το 1979 ο Βρεττάκος «είναι υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ της λογοτεχνίας μετά από πρόταση της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, όπως επίσης πως η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών πρότεινε ξανά αυτόν και τον Γιάννη Ρίτσο το 1989 - 1990, ενώ το 1991 προτείνεται για τέταρτη φορά από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών για το βραβείο Νόμπελ της λογοτεχνίας.
Πέρα από αυτά τα στοιχεία, δεν αναφέρονται τα έργα για τα οποία προτάθηκε, καθώς η Σουηδική Ακαδημία τηρεί εμπιστευτικότητα επί 50 έτη για τις υποψηφιότητες, κι έτσι για τις πιο σύγχρονες δεν υπάρχουν δημόσια καταγεγραμμένα αρχεία. Ακόμα και έτσι όμως, η ύπαρξη των τεσσάρων προτάσεων αποτελεί ένδειξη πως το έργο του Βρεττάκου αναγνωρίζεται και εκτιμάται πέρα από τα ελληνικά σύνορα.
Ο ίδιος ο Βρεττάκος δεν διαφήμισε ποτέ τις προτάσεις αυτές. Δεν έκανε λόγο για διεθνή αναγνώριση, δεν απέκτησε «χρήσιμους φίλους» στον πνευματικό κόσμο της Ευρώπης, ούτε και χρειάστηκε όμως. Το έργο του, από το «Βάθος του κόσμου» μέχρι τον «Ταΰγετο και τη σιωπή», μιλούσε με τον τρόπο που ο ίδιος αγαπούσε: καθαρά, χαμηλόφωνα και με ουσία. Ίσως γι’ αυτό και δεν βραβεύτηκε ποτέ από τη Σουηδική Ακαδημία, επειδή ήταν πάντα λίγο πιο μπροστά απ’ ό,τι η εποχή του μπορούσε να συλλάβει.
Η γη που έγινε λέξη και η σιωπή που έγινε νόημα
Το φως στο έργο του δεν είναι μια κοινή ποιητική μεταφορά, είναι η ψυχή και η ουσία της ποίησής του. Ο Βρεττάκος δεν αναζητά δράματα, αναζητά την αρμονία. Ακόμη και μπροστά στον πόλεμο ή την καταστροφή, βλέπει το φως στο σκοτάδι της ύπαρξης, επιμένοντας στην καλοσύνη ως στάση και όχι ως αδυναμία.
Το γεγονός ότι υπήρξε ποιητής που γέννησαν τα λακωνικά χώματα δεν είναι απλώς γεωγραφική σύμπτωση. Η γλώσσα του είναι δωρική από ηθική επιλογή. Οι στίχοι του είναι μικροί θησαυροί σιγής και φωτός. Δεν φλυαρούν, αλλά μέσα από τη λιτότητά σου καταλαβαίνεις πως το απλό είναι αυτό που τελικά αντέχει στον χρόνο.
Αν το Νόμπελ λογοτεχνίας είναι το ύψιστο λογοτεχνικό βραβείο, τότε ο Βρεττάκος στάθηκε απέναντί του χωρίς να το φοβηθεί, μα και χωρίς να το επιδιώξει. Τέσσερις φορές βρέθηκε μια ανάσα μακριά και παρόλο που δεν του απονεμήθηκε ποτέ η ποίησή του δεν έχασε ρανίδα αναγνώρισης.
Πιο πάνω απ’ το Νόμπελ: Η αγάπη, ο άνθρωπος, ο στίχος
«Έγινε σήμερα τόσο φως που οι τυφλοί καθισμένοι στις πέτρες τ' ακούν σαν κελάηδημα», είχε γράψει. Και αυτό το φως έγινε η αιώνια, καθάρια φλόγα που λούζει τον κόσμο με ποίηση. Και ίσως, τελικά, αυτό να είναι το δικό του Νόμπελ: ένας ποιητής από τις Κροκεές της Λακωνίας που έβαλε στον παγκόσμιο χάρτη των λέξεων όχι τη φιλοδοξία, αλλά την ανθρωπιά.
Η σημασία της καταγωγής και της πρότασης για το Νόμπελ
Η καταγωγή του Βρεττάκου από τη Λακωνία δεν είναι ένα ακόμα βιογραφικό στοιχείο, αλλά η ρίζα που έδωσε στην ποίησή του γλώσσα, ύφος και ηχόχρωμα. Η αίσθηση της λακωνικής γης, οι ακτίνες φωτός στα πετρώματά της και η σκιά των βουνών της ήταν μαζί του σε κάθε ποιητική του αναπνοή.
Το γεγονός ότι η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών τον πρότεινε πολλάκις για το Νόμπελ, υποδηλώνει ότι δεν ήταν μόνο τοπικός θρύλος αλλά δημιουργός διεθνούς εμβέλειας, ακόμη και αν η κορυφαία τιμητική διάκριση δεν ήρθε ποτέ. Ίσως αυτό που μένει, πέρα από βραβεία, είναι το ίδιο το έργο, τα ποιήματά του που συνέχισαν να «αντηχούν» πέρα από το χωριό, τον νομό, πέρα ακόμα και από τα σύνορα της ελληνικής γλώσσας.
Η φωτογραφία είναι από το Αρχείο Νικηφόρου Βρεττάκου που φυλάσσεται στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σπάρτης.
