του Γιώργου Ν. Δερμάτη*
Η απόπειρα της εθνικής αναγέννησης, εν ελευθερία, μέσα από την κρατική και πνευματική οντότητα του Δεσποτάτου του Μυστρά-Μορέως, ηττήθηκε· το 1460 περιέρχεται στον Μωάμεθ Β΄, τον Πορθητή της Κωνσταντινούπολης, δεν σημαίνει όμως ότι το πνεύμα του Μυστρά δεν είχε συνέχεια, ως αντίσταση με άλλους τρόπους και μορφές: η Μονεμβάσια, «...τό περιώνυμον καί ὑπερνεφελές φρούριον...», παραμένει απόρθητη, με την απόλυτη άρνηση υποταγής των κατοίκων της στους απεσταλμένους στρατιώτες αυτού του Μωάμεθ Β΄, ευρισκομένου σε μικρή απόσταση από το κάστρο-«...οὐκ ἤθελον...ἀκοῦσαι ὡς τήν πατρίδα εἰς χεῖρας τῶν ἀσεβῶν παραδώσωσιν,...»-τους οποίους «...κακῶς ἀπεδίωξαν», αμέσως την ίδια φοβερή χρονιά του 1460, όπως αναφέρει ο χρονικογράφος Γεώργιος Φραντζής, για να τεθεί, έστω, υπό την προστασία του Πάπα Πίου Β΄ και των Βενετών μέχρι το 1540. Οι κλέφτες στα βουνά σε καθεστώς ακραίας υποδούλωσης στην τουρκική τυραννία παραμένουν ελεύθεροι· τα ελληνικά βουνά δεν θα ησυχάσουν ποτέ. Στη Μάνη, στις πλαγιές του Ταϋγέτου ως το Ταίναρο, όπου κατέφυγαν και πολλές οικογένειες του Μυστρά, επιφανείς και μη, και αργότερα κάθε φορά άλλοι Έλληνες καταδιωκόμενοι, σ’ αυτό το ανυπότακτο βουνό-φυσικό άπαρτο κάστρο, στο οποίο έδινε αυτό το νόημα η ανυπότακτη συνείδηση των Μανιατών, όπως και στους ατίθασους πύργους τους, η ανάγκη της εθνικής αναγέννησης εκφραζόταν σε όλο το διάστημα της Τουρκοκρατίας με τον αχό των ντουφεκιών και των σπαθιών το σμίξιμο· κατά τον λαϊκό ποιητή της Μάνης Νικήτα Νηφάκο (τέλη του 18ου αι.) οι Μανιάτες:
«Για να φυλάξουν την ζωήν και την ελευθερία,
έκτισαν χώρες στα βουνά και περισσά χωρία.
...Επτά και δέκα κ’ εκατόν είν’ όλα τα χωρία
οπού κρατούν τα άρματα και την ελευθερία».
Μόλις τρία χρόνια μετά την πτώση του Μυστρά και την κατάκτηση της Πελοποννήσου, οι Μανιάτες εξεγείρονται σε συμμαχία με τους Βενετούς κατά των Τούρκων, από το 1463-1479, επί δεκαέξι χρόνια, με αρχηγό των όπλων τον Ηπειρώτη στην καταγωγή πολέμαρχο Κροκόδειλο Κλαδά, από στρατιωτική οικογένεια που ήταν στην υπηρεσία του Δεσποτάτου. Παλεύοντας πάνω στα κατσάβραχα του τόπου τους, δίνουν σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας συνεχή και ανηλεή αγώνα μέχρις εσχάτων· πρόκειται για την υλική υπόσταση μιας ενεργού ιστορικής παρουσίας, μιας άτυπης «πολιτικής ύπαρξης» της Ελλάδας σε εμπόλεμη κατάσταση με το οθωμανικό καθεστώς, πολλές φορές και σε συνεργασία με τα άλλα κινήματα του ελληνικού χώρου, υποκινούμενα ή μη από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Αυτήν τη στάση ζωής των Μανιατών εκφράζουν οι στίχοι τού Γιάννη Ρίτσου:
«Το χέρι τους είναι κολλημένο στο ντουφέκι,
το ντουφέκι είναι συνέχεια τού χεριού τους,
το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τους-».
Όσον αφορά δε στο ότι Μανιάτες επιδίδονταν και στον πειρατικό βίο, την εξήγηση την έχουν δώσει ήδη από το 1791 οι φωτισμένοι λόγιοι Δημητριείς (Δανιήλ Φιλιππίδης-Γρηγόριος Κωνσταντάς): «Αυτό το έργο [την πειρατεία] δια το οποίο τώρα κατηγορούνται οι Μανιάται κατ’ αρχάς βέβαια θα το έκαμναν από ανάγκη τους, κατοικώντας έναν τέτοιο τόπο και προτιμώντας τον από κάθε άλλον δια την ελευθερίαν τους…ένας όμως γνωστικός στοχαζόμενος τον τόπο τους, στοχαζόμενος τον σκοπό τους οπού επιμένουν αυτού να τηγανίζονται επάνω εις ταις πέτραις, δεν ήθελε κινήση κατήγορη γλώσσα εναντίον τους·…».
Όπως είναι φανερό, το χρονικό των αγώνων της Μάνης από το 1460-1821 (πρωτίστως πολεμικών, αλλά και πολιτικών συνεννοήσεων με τη Βενετία, τον ίδιο τον Πάπα, την Ισπανία, τη Γαλλία με τον Κάρολο Β΄ Δούκα τού Nevers, τη Ρωσία), όπως προκύπτει από τις ιστορικές πηγές, συνιστά μίαν επική περίοδο του Ελληνισμού, που συνδέεται άρρηκτα με την Επανάσταση του 1821.
Στη Μάνη είχαν σκοπό να αποβιβασθούν και να την καταστήσουν ορμητήριο για την απελευθέρωση της Πελοποννήσου και όλων των ελληνικών περιοχών, τόσον ο Ρήγας Φεραίος, κατά το 1797, όσον και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, κατά το 1821, αλλάζοντας τελικά τον σχεδιασμό του κηρύσσοντας την Επανάσταση στη Μολδοβλαχία. Είχε προηγηθεί η αποστολή του εκπροσώπου της Φιλικής Εταιρείας, Χριστόφορου Περραιβού, για την υπογραφή του ιστορικού πρακτικού της συμφιλίωσης των τριών ισχυρών γενών της Μάνης, όπως αναφέρει ο Ιω. Φιλήμων, στις Κιτριές, την 1η Οκτωβρίου 1819, Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, πρώην Αντώνμπεη Γρηγοράκη, Παναγιώτη Τρουπάκη: «...Ο κύριος και καθολικός μας σκοπός ενός τοιούτου δεσμού δεν αποβλέπει δι’ άλλο τι, ειμή μόνον δια την κοινήν της πατρίδος μας ωφέλειαν, και δια να είμεθα έτοιμοι συμφώνως και προθύμως να πράξωμεν τα όσα ήθελε προσταχθώμεν από τους ανωτέρους εγκρίτους του Γένους μας δια το γενικόν συμφέρον της πατρίδος μας Ελλάδος, ωσάν οπού είμεθα υπόχρεοι και ωρκωμένοι να χύσωμεν και την υστερινήν ρανίδα του αίματός μας, οπόταν η χρεία το καλέση...». Η κήρυξη της Επανάστασης την 17η Μαρτίου 1821 στην Αρεόπολη της Μάνης δεν ήταν παρά η κορυφαία συνέχεια του αγώνα κατά τους προηγούμενους αιώνες, αυτή τη φορά όλων των Ελλήνων με τη σύλληψη της ιδέας της επαναστατικής πανεθνικής οργανωτικής προετοιμασίας από την Φιλική Εταιρεία, ήδη από το 1814, έτος της ίδρυσής της.
Η αφετηρία είναι πάντοτε εθνική-πατριωτική, η μνήμη των αιώνων είναι αδύνατον να καταργηθεί, ανανεώθηκε και ανανεώνεται με τα αναγκαία κοινωνικά προτάγματα της νεότερης εποχής∙ η διεθνιστική αλληλεγγύη, εκ των πραγμάτων, έπεται, είναι η εξέλιξη αυτής της αφετηρίας∙ ωφελήθηκε τα μέγιστα από την διεθνιστική αλληλεγγύη η Ελλάδα με τον Φιλελληνισμό στα χρόνια του 1821, την επέβαλε με τον πολυαίμακτο αγώνα της Ανεξαρτησίας αντιστρέφοντας το αρχικό εχθρικό κλίμα των Μεγάλων Δυνάμεων της Ιεράς Συμμαχίας σε ένοπλη επέμβαση από μέρους τους υπέρ της στο Ναυαρίνο (20 Οκτωβρίου 1827). Από την πρώτη στιγμή επιζητείται από τους επαναστατημένους Έλληνες, ως αναγκαία προϋπόθεση για τη νίκη τους∙ στην προκήρυξη της Καλαμάτας, 23 Μαρτίου 1821, που υπογράφει, ως αρχιστράτηγος των Σπαρτιατικών στρατευμάτων, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης και η Μεσσηνιακή Σύγκλητος, γίνεται έκκληση για «...την συνδρομήν και βοήθειαν όλων των εξευγενισμένων Ευρωπαϊκών γενών...την φιλάνθρωπον συνδρομήν και δια χρημάτων και δια όπλων και δια συμβουλής...».
Το γεγονός της Επανάστασης του 1821 είναι ταυτόχρονα ευρωπαϊκό και παγκόσμιο. Η μοίρα της Ελλάδας, όπως γράφει ο Γιώργος Σεφέρης: «Πάντα στα σύνορα των τόπων και των εποχών· ολοένα να ετοιμάζει μιαν άνθηση, ολοένα να την απειλεί ένας χαλασμός: ο ατέλειωτος διάλογος της ελληνικής ιστορίας.»· η υπέρβαση αυτής της μοίρας μπορεί να γίνει-όπως έγινε και στο παρελθόν- με τη βαθιά συνειδητοποίηση από την πολιτική τάξη ότι η γεωπολιτική σταθερά του ελληνικού χώρου, το ευρωπαϊκό έδαφος, επί αιώνες και μέχρι σήμερα, συναρτημένη με το περιβάλλον της Μεσογείου, είναι το πεδίο επίλυσης των εθνικών προβλημάτων και της ενεργού υποστήριξης του κυπριακού Ελληνισμού, όχι ως «ανάθεση», αλλά ως διαρκής αγώνας του ελληνικού λαού με μια σχέση προς τη Δύση όχι υποτακτική, αλλά ενεργητική, δυναμική, ισοτιμίας και αξιοπρέπειας. Η μακρά διάρκεια της ελληνικής ιστορίας αποδεικνύει ότι αυτό είναι το πλαίσιο της απόκρουσης του εξ Ανατολών κινδύνου, αυτής της μόνιμης γεωπολιτικής «πίεσης» που υφίσταται η Ελλάδα, του τουρκικού στρατηγικού επεκτατισμού, με στέρεες δικές μας βάσεις, όχι την πολιτική του κατευνασμού που τον ενθαρρύνει, αλλά την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας, την οικονομική ανόρθωση του ελληνικού λαού και την αμυντική θωράκιση για την υπεράσπιση των κυριαρχικών μας δικαιωμάτων· απαραίτητη προϋπόθεση για τα παραπάνω προτάγματα αποτελεί η ριζική μεταρρύθμιση, εκ βάθρων, της δημόσιας διοίκησης, με όρους αξιοκρατίας, διαφάνειας και παραγωγικής αποτελεσματικότητας, που, ενόσω δεν συμβαίνει, συνιστά την τροχοπέδη του Ελληνικού Κράτους και της ελληνικής κοινωνίας και ουσιαστικά υπονομεύει την ίδια την Δημοκρατία. Επί προσθέτως επιβάλλεται να υπάρξει στρατηγική οργανωτική αναβάθμιση των σχέσεων με τον απόδημο Ελληνισμό και συγκρότηση ιδιαίτερων μόνιμων ενισχυμένων διαδραστικών δικτύων με όλους τους Έλληνες επιστήμονες του εξωτερικού.
*Ο Γιώργος Ν. Δερμάτης είναι Δρ Ιστορίας του Πανεπιστημίου της Louvain-la-Neuve.
