Αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Γ. Κατσαφάνα, που κυκλοφόρησε το 2014 με τον παραπάνω τίτλο από τις εκδόσεις ΙΔΙΟΜΟΡΦή. Είναι από το ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ «ΜΥΣΤΡΑΣ, Η ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ».
«Ζούμε, το ξέρουμε, σε έναν αντιποιητικό, αντιπνευματικό αιώνα. Για να οικειωθούμε το πνεύμα του Μυστρά, για να βρούμε την εξήγηση για ολόκληρη την ιστορία του, πρέπει να κάμουμε ένα βήμα πίσω, να απαλλαγούμε από ιδεολογικές προκαταλήψεις που χωρίζουν, να αποκτήσουμε προς στιγμή μια πνευματική διάθεση που απομακρύνει από υποκειμενικούς περιορισμούς, και με μια γονιμότερη, ενορατική, ματιά να διεισδύσουμε στο σύνολο των δυνάμεων, θετικών και αρνητικών, που λειτουργούν από κοινού σ’ εκείνη την εποχή που προβάλλει ο Μυστράς. Στον πολιτικό, στον κοινωνικό, στον καλλιτεχνικό ορίζοντα του Μυστρά υπάρχει το καινούργιο, “τόκος εν καλώ”, γι’ αυτό υπάρχει ράγισμα και πληγή εδώ, ρήγμα ιστορικό. Υπάρχει μια φλογερή εστία, αλλά και συντριμμός συνείδησης. Χρειάζεται λοιπόν να αναχωνέψουμε το πνεύμα μιας εποχής, να μπορούμε δηλαδή να ανταλλάξουμε, όπως είπε ο Σίλλερ, τα αυστηρά δεσμά της Λογικής με τον ελεύθερο βηματισμό της ποιητικής δύναμης και να συλλάβουμε την ουσία των πραγμάτων με πίστη και αγνή αίσθηση.
(…) Ο Μυστράς δεν είναι απλά ένα ιστορικό συμβάν. Ουσιαστικά είναι ο αντιθετικός διάλογος του ελληνικού πνεύματος με εκείνο το στατικό του Μεσαίωνα, είναι το έναυσμα των μεγάλων ιδεολογικών συγκρούσεων στο ύστερο Βυζάντιο και στη Δύση. Και είναι η φάτνη της ιστορίας μας, όπου γεννιέται η Νέα Ελλάδα μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα που έχει τα σταχτιά χρώματα μιας Μεγάλης Παρασκευής. Η τραγωδία, που ήδη έχει αρχίσει για να κορυφωθεί το 1453, θα διαρκέσει τέσσερις αιώνες, για να ακολουθήσει, τέλος, η κάθαρση του δράματος με το 1821. Γεννιέται η Νέα Ελλάδα. Να μια κεντρική λέξη με καινούργιο νόημα: Γεννιέται. Αναδύεται η Νέα Ελλάδα, ένα αρχαίο έθνος που τώρα γυρεύει να λάβει πολιτική υπόσταση, που ανανογιέται την πνευματική του ελευθερία.
(…) Μια “πράξη του πνεύματος” είναι η γέννηση της Νέας Ελλάδας στο βράχο τούτο του Μυστρά. Σε θλιβερούς καιρούς τον λάμπρυναν τολμηροί και πολυμαθείς φιλόσοφοι και ο κορυφαίος όλων, ο πολιτικός στοχαστής, “ο της υψηλής φιλοσοφίας θείος καθηγεμών” Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων, αλλά και καλλιτέχνες, άγνωστοι ελλαδικοί πρωτομαΐστορες που ύψωσαν τούτες τις λαμπρές, στην εποχή τους, εκκλησίες και τολμηροί ζωγράφοι που ανοίγουν μια νέα συνομιλία με τον κόσμο, που ουσιαστικά τροποποιούν την όραση του μέχρι τότε πολιτισμού. Όλα μαρτυρούν ότι εδώ ανιχνεύεται, γεννιέται ένα νέο πρόσωπο, ο Νέος Έλληνας.
(…) Είναι λοιπόν ο Μυστράς κάτι πολύ περισσότερο από ένα ωραίο τοπίο, από μια ενθουσιαστική διάθεση, από μια συγκινημένη σκέψη. Είναι η παρουσία του ιερού, του πνευματικού. Είναι το αόρατο το μεταφυσικό στοιχείο που ενεργεί μέσα στο ορατό, μέσα στα έργα των ανθρώπων που έζησαν αιώνες πριν από σένα και επιμένουν από την άλλη όχθη της ζωής να σου μιλούν αφώνως. Εδώ κάτι μετατοπίζεται μέσα σου από ένα διαφορετικό φέγγος, από μια άλλη αίσθηση. Αίσθηση πνευματική, χάρισμα με το οποίο συλλαμβάνεις την παρουσία του πνεύματος της ιστορίας, ευαισθησία “νοητική” που πηγάζει μέσα από τη μυστική εμπειρία. Ο Μυστράς καθόρισε -και ας μη φαίνεται τούτο καθαρά με την πρώτη ματιά -τη σχέση των νεώτερων Ελλήνων με το παρόν. Το πνεύμα που φυλάσσει το αίνιγμα της αλήθειας μας.
(…) Τα αληθινά βάθη της ζωής είναι ανέφικτα στη νοησιαρχική έρευνα. Η ιστορία είναι γεμάτη πόνο. Ο ιστορικός πόνος είναι αυτός που ανοίγει τα μάτια της ψυχής μας να ιδούν καθαρότερα τον κόσμο που έζησε εδώ. Διαισθανόμαστε την εσωτερική μυστική συνάφεια που υπάρχει μέσα στην ποικιλία της ζωής και στους αναβαθμούς τελειότητας καθώς, ειδικά από εδώ στο Μυστρά, ξανοίγουμε την πλαστική δύναμη της φύσης και της τέχνης, μα και τη διαλεκτική, την πολιτική και φυσική πλευρά της ζωής.
(…) Ναι, στο Μυστρά, όπως το είπε ο Νίκος Καζαντζάκης και το επανέλαβαν πολλοί, γεννιέται η Νέα Ελλάδα. Όχι ως κράτος στα σημερινά γεωγραφικά του όρια, πράγμα που θα γίνει πολύ αργότερα, το 1821 και ύστερα. Αλλά ως διεκδίκηση της ελληνικότητας, ως παρόρμηση και προοπτική, τολμηρή προοπτική που διατυπώθηκε από τον Γεώργιο Γεμιστό. Αναδιάταξη του Ελληνισμού σε ένα εθνικό κράτος, με εθνικό στρατό και εθνική οικονομία, με ανεξάρτητη πολιτική, όραμα βέβαια τότε που ξεκίνησε από εδώ το Μυστρά να το πραγματοποιήσει ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Το πνεύμα λοιπόν του Μυστρά δεν έχει την τετράγωνη σκέψη του Παρθενώνα. Έχει όμως κάτι από το χρυσό κανόνα του ελληνικού μέτρου, κάτι από την κλασική σαφήνεια της ελληνικής μορφής, κάτι από την ισορροπία των αρχιτεκτονικών μελών του Έλληνα μαΐστορα.
(…) Ο Μυστράς, όπως λέει και ο ποιητής (Νίκος Καρούζος)
στον πηλό των ελλήνων
χαμηλά φωτισμένος
ωσάν πάθος αθώο
στον ήλιο
τους νεκρούς αναπαύει.
Αληθινό είναι αυτό. Αλλά εξίσου αληθινό είναι ότι μόνον εκεί που είναι οι τάφοι εκεί είναι και ανάσταση. Όλες αυτές οι αντίρροπες τάσεις πρέπει να ιδωθούν στην ενότητά τους. Η συνύπαρξή τους είναι γεγονός. Εδώ βρίσκεται το κλειδί για την ορθή κατανόηση της γέννησης του Νέου Ελληνισμού. Η ερμηνεία του φαινομένου δεν είναι ευθύγραμμη. Ο Μυστράς θα μπορούσε να μας διδάξει να θυμόμαστε σωστά. Είναι το υφάδι της μοίρας μας. Ας είναι. Το Μυστρά τον γνωρίζεις ή σε μια ώρα ή σε μια ολόκληρη ζωή».
ΥΓ. Η πνευματική κληρονομιά του Δημήτρη Κατσαφάνα για τον Μυστρά είναι πολύ βαριά. Γι’ αυτό, η αξιοποίησή της από τους νεώτερους αργεί.
