Τέσσερα χρόνια πέρασαν από τη στιγμή που οι εντατικές και συντονισμένες ενέργειες του Εκπολιτιστικού Εξωραϊστικού Συλλόγου Καλλιθέας (Ζαραφώνα) οδήγησαν στη εξασφάλιση χρηματοδότησης και κατάρτισης μελέτης από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, για την ανάδειξη κι αξιοποίηση του ιστορικού κάστρου της Ζαραφώνας. Σχετικό ήταν το ρεπορτάζ του «Λακωνικού Τύπου» τον Σεπτέμβριο του 2019, όπου είχε διαφανεί πως οι διεργασίες για κηρυγμένο ως προέχον μνημείο, θα προχωρούσαν με γρήγορους ρυθμούς, εφόσον μετά τις επισταμένες προσπάθειες του συλλόγου, η «σκυτάλη» είχε περάσει στις αρμόδιες αρχές και φορείς. Στόχος ήταν το οχυρό, που θεωρείται αξιόλογο δείγμα μεσαιωνικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, να ενταχθεί σε πρόγραμμα για την αναστήλωση του, ώστε να καταστεί πόλος έλξης για επισκέπτες από Ελλάδα κι εξωτερικό.
Ωστόσο, 4 και πλέον χρόνια μετά, καταδεικνύεται ότι ελάχιστα έχουν συντελεστεί προς την κατεύθυνση επεμβάσεων στο εμβληματικό κτίσμα της ανατολικής Λακωνίας, κοντά στο Γεράκι. Αξίζει να αναφερθεί ότι η σχετική μελέτη έχει ήδη διαβιβαστεί με θετική εισήγηση από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας στο Υπουργείο Πολιτισμού από τον Απρίλιο του 2023, προκειμένου να ξεκινήσουν οι εργασίες, όμως σχεδόν 8 μήνες μετά, παρατηρείται στασιμότητα αναφορικά με την έναρξη του έργου.
Ερώτηση Γρηγοράκου σε Μενδώνη
Χαρακτηριστική είναι η ερώτηση προς την υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, που κατέθεσε η υπεύθυνη ΚΤΕ Πολιτισμού, βουλευτής Λακωνίας με το ΠΑΣΟΚ-Κίνημα Αλλαγής, Νάγια Γρηγοράκου, που κάνει λόγο για το «ξεχασμένο» ιστορικό οχυρό της Ζαραφώνας.
Η βουλευτής τονίζει με την ερώτησή της την αδιαμφισβήτητη αξία του βυζαντινού μνημείου, αναφέροντας πως «μέχρι σήμερα παραμένει άγνωστο στο ευρύ κοινό, καθώς δεν έχει υπάρξει μέριμνα για την αναστήλωση και την αποκατάσταση του ιστορικού οχυρού από την πλευρά του αρμόδιου υπουργείου». Παράλληλα, στην ερώτηση σημειώνεται πως ο Εκπολιτιστικός Εξωραϊστικός Σύλλογος Καλλιθέας (Ζαραφώνας) με τη χρηματοδότηση της ΑΜΚΕ Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου «ΑΙΓΕΑΣ» εκπόνησε αρχιτεκτονική και στατική μελέτη αποκατάστασης και ανάδειξης του ιστορικού οχυρού. Η βουλευτής επισημαίνει πως η εν λόγω μελέτη έχει ήδη διαβιβαστεί με θετική εισήγηση από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας στις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού (ΓΔΑΠΚ - ΔΒΜΑ) από τις 7/4/2023 (αρ. πρ. 351301), προκειμένου να ξεκινήσουν οι εργασίες αποκατάστασης, αλλά δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν υπάρχει καμία εξέλιξη σχετικά με την έναρξη των εργασιών.
Οι εργασίες αναστήλωσης και αποκατάστασης του οχυρού κρίνονται αναγκαίες όχι μόνο για τη συντήρηση του, αλλά και για το άνοιγμά του στο ευρύ κοινό.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Ν. Γρηγοράκου ζητά από την υπουργό να απαντήσει στις ερωτήσεις:
«- Σε ποιες ενέργειες σκοπεύετε να προχωρήσετε ώστε να ξεκινήσουν άμεσα οι εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης του ιστορικού οχυρού της Ζαραφώνας;
- Για ποιους λόγους μέχρι σήμερα δεν έχει αξιοποιηθεί η αρχιτεκτονική και στατική μελέτη του Εκπολιτιστικού Εξωραϊστικού Συλλόγου Καλλιθέας (Ζαραφώνας), η οποία έχει διαβιβαστεί με θετική εισήγηση από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας στις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠΠΟ;»
Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της ερώτησης:
«Το ιστορικό οχυρό της Ζαραφώνας, που παραμένει άγνωστο στο ευρύ κοινό, καθώς δεν έχουν γίνει εργασίες αναστήλωσης και αποκατάστασης, είναι κηρυγμένο ως προέχον βυζαντινό μνημείο (Β.Δ. 25.2.1922, ΦΕΚ 28/Α ́/26.2.1922). Βρίσκεται στην κτηματική περιφέρεια της Ζαραφώνας, της Δ.Ε. Γερονθρών, του Δ. Ευρώτα, της Π.Ε. Λακωνίας, στις νοτιοδυτικές υπώρειες του Πάρνωνα. Είναι ιδρυμένο στην κορυφή απότομου ασβεστολιθικού λόφου (υψόμ. 748 μ.) που φέρει το τοπωνύμιο “Πύργος” και βρίσκεται 2 χλμ. νότια του οικισμού της Ζαραφώνας. Η θέση του είναι κομβική και στρατηγική καθώς βρίσκεται στο σημείο διασταύρωσης δύο κύριων οδών που συνέδεαν, αντίστοιχα, τη Μονεμβασία με το Νύκλι-Μουχλί και τον Μυστρά με το Λεωνίδιο.
Στις ανατολικές υπώρειες του λόφου διέρχεται αρχαία αμαξήλατη οδός και καλντερίμι της τουρκοκρατίας, στοιχεία που τεκμηριώνουν τη διαχρονική αξία της διάβασης στη σύνδεση του οροπεδίου του Γερακίου με την Κυνουρία, την Τσακωνιά, κατεξοχήν ζωτική ενδοχώρα της Μονεμβασίας, που εξασφάλιζε από βορρά τα νώτα της μεσαιωνικής πόλης. Στους υστεροβυζαντινούς χρόνους το οχυρό έλεγχε τις ορεινές διαβάσεις στον νότιο Πάρνωνα, μαζί με το κάστρο του Γερακίου και τους πύργους στην Πέρπενη και παράλληλα εξυπηρετούσε την προστασία του οικισμού της Ζαραφώνας, η παρουσία του οποίου μαρτυρείται σε γραπτές πηγές (Σεραφών) από το 1301.
Πρέπει να σημειωθεί ότι στη θέση του οχυρού έχουν διαπιστωθεί ίχνη ανθρώπινης παρουσίας από τους αρχαίους χρόνους. Στη νοτιοδυτική πλευρά της κορυφής του λόφου σώζονται κατάλοιπα κτισμάτων και κεραμεική που δείχνουν την ύπαρξη οικιστικής εγκατάστασης των κλασικών - ελληνιστικών χρόνων. Ακόμη, στα βαθμιδωτά άνδηρα της ανατολικής κλιτύος του λόφου, όπου βρίσκεται πηγή νερού και φρέαρ, σωροί λίθων, αποτμήματα κεράμων δείχνουν την ύπαρξη μικρής οικιστικής εγκατάστασης των βυζαντινών χρόνων. Σήμερα το οχυρό είναι προσβάσιμο μέσω στενού αγροτικού - δασικού δρόμου που ξεκινά από τον οικισμό και καταλήγει σε πλάτωμα της νότιας πλαγιάς του λόφου και σε απόσταση 260 μ. νότια του οχυρού.\
Για το “ξεχασμένο” κάστρο της Ζαραφώνας ενδιαφέρθηκε ο Εκπολιτιστικός Εξωραϊστικός Σύλλογος Καλλιθέας (Ζαραφώνας) ο όποιος με τη χρηματοδότηση της ΑΜΚΕ Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου “ΑΙΓΕΑΣ” εκπόνησε αρχιτεκτονική και στατική μελέτη αποκατάστασης και ανάδειξης του ιστορικού οχυρού. Η εν λόγω μελέτη διαβιβάστηκε με θετική εισήγηση από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας στις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού (Γ.Δ.Α.Π.Κ. - Δ.Β.Μ.Α.) στις 07/04/2023 (αρ. πρ. 351301), προκειμένου να ξεκινήσουν οι εργασίες αποκατάστασης. Δυστυχώς όμως μέχρι σήμερα δεν υπάρχει καμία εξέλιξη σχετικά με την έναρξη των εργασιών».
Η στρατηγική θέση και η ιστορία
Το κάστρο της Ζαραφώνας βρίσκεται στον Πάρνωνα σε υψόμετρο 730 μέτρων και σε απόσταση δύο χιλιομέτρων νότια του χωριού Καλλιθέα, ενώ σε κοντινή απόσταση βρίσκεται το Γεράκι. Το κάστρο δεσπόζει σε μια απομονωμένη αλλά εκτεταμένη περιοχή με καλλιεργήσιμες εκτάσεις και βοσκότοπους. Είναι σε κομβική θέση, καθώς «αγναντεύει» τις χαμηλότερες παρυφές του Πάρνωνα και την κοιλάδα του Ευρώτα «ελέγχει» το πέρασμα από το οροπέδιο του Γερακίου στην Τσακωνιά, ενώ έχει οπτική επαφή με το Γεράκι, τον Βρονταμά, την πεδιάδα του Έλους και τον μυχό του Λακωνικού κόλπου.
Το κάστρο είναι βυζαντινό αλλά με φράγκικες επιρροές όσον αφορά την τεχνοτροπία κατασκευής του. Όσον αφορά στη χρονολόγηση του, οι A. Μπον και K. Άντριους υποστήριξαν ότι το κάστρο της Ζαραφώνας δεν είναι φράγκικο και ανάγεται με βεβαιότητα στην περίοδο μετά την ανακατάληψη της Λακωνίας από τους Βυζαντινούς του Δεσποτάτου του Μορέως, αποδίδοντας προφανώς την κατασκευή σε μια ενιαία οικοδομική φάση.
Έρευνα κατέγραψε τουλάχιστον δύο φάσεις κατασκευής. Επίσης, οδήγησε στην αποκάλυψη μιας καθοριστικής επιγραφής: στη δυτική εξωτερική πλευρά του πύργου εντοπίστηκε εγχάρακτο σταυροειδές συμπίλημα «Θ Δ Π» επάνω σε πωρόλιθο, το οποίο συνδέει την κατασκευή με την προσπάθεια του Δεσπότη Θεοδώρου Β’ Παλαιολόγου (1407-1448) να ενισχύσει την άμυνα του Δεσποτάτου μπροστά στην οθωμανική απειλή.
Η ιστορία του κάστρου μετά την Οθωμανική κατάκτηση παραμένει άγνωστη.
