Ο άνθρωπος είναι σαν το σταφύλι. Τα γηρατειά είναι σαν το σταφύλι. Πρέπει να γεράσει, να ωριμάσει για να συνειδητοποιήσει την αξία του και εκεί καταλαβαίνει τη ζωή. Τότε το σταφύλι είναι ωραίο, γλυκό παίρνει τα χρώματά του και τα αρώματά του. Το γεύεσαι και το χαίρεσαι. Και ας μην βλέπουμε τα γηρατειά μόνο απ’ την αδύναμη και άσχημη πλευρά αλλά απ’ τη δυνατή. Την περισυλλογή που προσφέρουν, την πυκνωμένη σοφία από όλα εκείνα που μας φορτώνει η ζωή. Κι από κει και πέρα το σταφύλι γίνεται κρασί, οινόπνευμα, πνεύμα του οίνου δηλαδή.
Σήμερα ήταν που επισκέφτηκα ένα εκκλησάκι. Το κάνω ταχτικά. Όπου δω εκκλησάκι ή νεκροταφείο στέκομαι, μπαίνω μέσα, σκέφτομαι. Και το κάνω χρόνια. Σήμερα όμως, σ’ αυτή την ηλικία, τώρα που γέρασα, για πρώτη φορά μου δημιουργήθηκε το ερώτημα: Γιατί οι άνθρωποι έκαναν παντού ναούς; Από τη βαθειά αρχαιότητα, από τότε που έχουμε ιστορία, μυθολογία και πιο πριν ακόμα φαντάζομαι, ως σήμερα, χωρίς να διακοπεί ποτέ και πουθενά αυτή η γραμμή. Με το που εμφανίζεται ο άνθρωπος ταυτόχρονα εμφανίζονται και τα πρώτα θρησκευτικά κτήρια, μεγαλύτερα και επιβλητικότερα απ’ ο,τιδήποτε άλλο δημιούργησε.
Τί να λέει κανείς; Για τους ναούς της Μεσοποταμίας, της Συρίας, της Αιγύπτου, της Ελλάδος, της Κίνας και της Ασίας γενικώς, της Αμερικής, Νοτίου, Κεντρικής και Βορείου, τα αμέτρητα εκκλησάκια, παλαιά και νέα, που βρίσκονται παντού γύρω μας; Τους τύπους των ναών αναλόγως του ρυθμού τους ή του αριθμού των κιόνων στην πρόσοψή τους, για ναούς πάνω σε Ακροπόλεις, στο κέντρο των πόλεων όπως το Θησείο στην κεντρική αγορά των Αθηνών, για ναούς μακρυά απ’ τις πόλεις πχ Αίγινα, Σούνιο, Βάσσες, Δωδώνη - για να περιοριστούμε στον αρχαίο ελλαδικό χώρο - για πανελλήνια ιερά (Δελφοί, Επίδαυρος, Ολυμπία κλπ), για το τί υπήρχε σε κάθε μέρος του ναού εσωτερικά και εξωτερικά, για την επιλογή των υλικών (μαρμάρου, ασβεστόλιθου, πωρόλιθου και από πού τα κουβάλαγαν) και τόσα άλλα; Για τον Χριστιανικό ναό αργότερα και τους δικούς του ρυθμούς, τα μέρη του (ιερό, κυρίως ναός, νάρθηκας), τα ιερά Βήματα, τα εικονοστάσιά τους ή τέμπλα, τους ποικιλόμορφους άμβωνες και ότι ο ναός ήταν το κέντρο όλης της ενοριακής ζωής και στο κέντρο κάθε χωριού και του πιο μικρού. Και από κει και πέρα απλωνόταν το χωριό με το σχολειό του, το κοινοτικό του κατάστημα, τα σπίτια του γύρω από το ναό. Και σκέφτομαι: Πόσο αλλιώτικος σήμερα ο κόσμος μας. Με διαφορετική δομή απ’ ό,τι εκείνος, αφού σήμερα έχουμε τη μανία να υψώνουμε ουρανοξύστες και άλλα άθλια οικοδομήματα ορθογώνια χωρίς αισθητική, μόνο και μόνο για να τα εκμεταλλευτούμε. Και πάλι όμως από ναούς και εκκλησάκια δεν υστερούμε.
Και οι ναοί σ’ όλον τον κόσμο είναι κατά κανόνα χτισμένοι σε μέρη υψηλά και πάντως στις ωραιότερες τοποθεσίες. Έχουν αξιοποίηση χώρου αξιοθαύμαστη, συμμετρία με άλλους ναούς και ιερά, πάνω σε πυραμίδες με αναβαθμίδες (παγόδες) και τέμενος στην κορυφή. Και σε όλα τα μέρη της γης, μολονότι οι λαοί δεν έρχονταν σε επαφή ο ένας με τον άλλον, οι ναοί τους λες και έχουν όλοι τους ένα κοινό γνώρισμα, είτε πρόκειται για χριστιανούς ή βουδιστές ή ίνκα ή μάγια, αζτέκους, ινδούς κ.ά, οι ναοί τους λέω παντού στον κόσμο και μέσα στο διάβα της ιστορίας είναι το απαύγασμα του πολιτισμού. (Απαύγασμα = λάμψη, ακτινοβολία, αντανάκλαση της λάμψης, Αυγάζω το ρήμα). Και γενικά ό,τι ονομάζουμε πολιτισμό εμφανίζεται κυρίως στο ναό. Είναι ο ναός το έξοχο σημείο του ανθρώπινου πολιτισμού, ακόμα κι αν οι άνθρωποι ήσαν κλέφτες, φονιάδες, λωποδύτες, πειρατές, κακούργοι, προδότες στον ναόν έβρισκαν απάγκιο, ηρεμία και γαλήνη. Όλες οι βλακείες, οι μικρότητες, οι κακότητες, οι αδυναμίες του ανθρώπου λες και φιλτράρονται και κατασταλάζουν στη δημιουργία που λέγεται ναός και στις τελετές που εκεί τελούνται. Εκεί όπου πυκνώνονται και καλλιεργούνται και συνυπάρχουν όλες ανεξαιρέτως οι καλές λεγόμενες τέχνες (αρχιτεκτονική και γλυπτική, ποίηση, ζωγραφική, μουσική, χορός, θέατρο). Κι αυτά όλα μαζί σ’ όλους τους ναούς όπου γης.
Και μου γεννήθηκε για πρώτη φορά το ερώτημα: Γιατί ο άνθρωπος έκανε ναούς; Ποιά η ανάγκη, αφού τα πάντα, όπως έλεγε ο αρχαίος αυτή τα κινεί και έτσι είναι και μου φαίνεται κάτι πολύ σοβαρό στην ιστορία του ανθρώπου. Όλων των ανθρώπων, όλων των πολιτισμών, όλων των εποχών. Να αφοσιώνονται παντού σε Ασία, Ευρώπη, Αμερική, Αφρική, Αυστραλία, ενώ σε πολλά απ’ αυτά τα μέρη δεν έχουν ούτε να φάνε, κάνουν όμως ναούς και ιερά. Και αμέσως ανέβηκε στο νου το χωρίο του αρχιερέα των Δελφών Πλουτάρχου που λέει: «Εὕροις δ’ ἄν ἐπιὼν πόλεις ἀτειχίστους, ἀγραμμάτους, ἀβασιλεύτους, ἀοίκους, ἀχρημάτους, νομίσματος μὴ δεομένας, ἀπείρους θεάτρων και γυμνασίων, ἀνιέρου δὲ πόλεως καὶ ἀθέου μὴ χρωμένης εὐχαῖς μηδὲ ὅρκοις, μηδὲ μαντείαις μηδὲ θυσίαις επ’ ἀγαθοῖς, μήδ’ ἀποτροπαῖς κακῶν, οὐδείς ἔστιν οὐδ’ ἔσται γεγονὼς θεατής» (Πλουτάρχου Ηθικά προς Κολώτην 31). Κανένας δηλαδή δεν αντίκρισε ποτέ και πουθενά τέτοια πόλη δηλαδή ανίερη και άθεη και ούτε θα αντικρίσει ποτέ. Και για να πει ο αρχαίος «ουδείς και οὐδέν ἔσται γεγονὼς θεατής» το είχε ψάξει πολύ και δεν το είπε τυχαία.
Κάτι τρέχει λοιπόν. Αυτός είναι ο Θεός τελικά. Κρύβεται μέσα μας και εκδηλώνεται κυρίως με το ναό. Μεγάλη λέξη ο ναός. Από το ρήμα ναίω (κατοικώ), το οποίο δεν έχει αντιστοιχία σε καμμία άλλη γλώσσα. «Ὄχθαις ὑπὸ Ταϋγέτου ναίοντες», λέει ο Πίνδαρος δηλ. κατοικούν στις όχθες κάτω απ’ τον Ταΰγετο. Και ναός είναι κτήριο, αρχιτεκτόνημα αφιερωμένο στη λατρεία θεού ή ήρωος, στο εσωτερικό του οποίου υπήρχε και το άγαλμα του θεού. «Ἤρας ὁ κλεινὸς ναός» (περίφημος, ονομαστός, ένδοξος).
Τίποτα λοιπόν πιο ιερό από τον ναό για οποιαδήποτε θρησκεία. Μεταφορικά ναός είναι ακόμη ο τόπος ή το κτήριο όπου ασκείται κάποια υψηλή λειτουργία. Το κύριο πάντοτε είναι η ασκούμενη λειτουργία. Έτσι λέμε: ναός της τέχνης, της Θέμιδος (το δικαστήριο), της επιστήμης (το πανεπιστήμιο). Η φύση ολόκληρη τελικά ως κατοικητήριο του Θεού «η χτίσις έγινε ναός που ολούθε λαμπυρίζει», ο υπέροχος στίχος του Σολωμού. Ακόμα για τους χριστιανούς ναός είναι το ανθρώπινο σώμα ως σκήνωμα (σκηνή) της λατρεύουσας τον Θεόν ψυχής. (Οὔκ οἴδατε ὅτι ναὸς Θεοῦ ἐστέ; Λέει ο Απόστολος Παύλος Κορινθίους Ά 3,16). Μεγάλη λέξη ο ναός. Υπόσχομαι να την ψάξω και συν θεώ θα επανέλθουμε. Και ο άνθρωπος έκανε μεγάλα πράγματα μ’ αυτή τη σκέψη, με αυτή την έννοια του Θεού δηλαδή, τη δύναμή Του. Την οποία φτάνω στο σημείο να πω ότι πολλές φορές ο άνθρωπος ξεπέρασε και τη δύναμη του Θεού, της φύσης, όπως θέλετε πέστε το κι αυτό δεν είναι βλάσφημο.
Έκανα αυτή τη σκέψη βλέποντας το εκκλησάκι που επισκέφτηκα σήμερα να μικραίνει, να μικραίνει, όλο να μικραίνει όσο απομακρυνόμουν. Ο όγκος του να ελαχιστοποιείται στα μάτια μου μέχρι που δεν το διέκρινα πια. Και είπα: ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να κρατά την εικόνα, να τη δεσμεύει, να τη φυλακίζει ώστε να μην τη χάνει. Να την μεγαλώνει και να βλέπει λεπτομέρειες. Με τις φωτογραφικές μηχανές που έφτιαξε, τα βίντεο, τα μικροσκόπια και όλα τα υπόλοιπα. Ή τον ήχο. Όσο ξεμακραίνεις από την πηγή ο ήχος εξασθενεί και χάνεται τελικά μέσα στη φύση. Ο άνθρωπος όμως μπορεί και στέλνει τον ήχο στο φεγγάρι. «Πολλές βολές η μαστοριά ενίκησε τη φύση», λέει ο Βιτσέντζος Κορνάρος στον Ερωτόκριτο. Καλλίτερα ακόμη όμως μου φαίνεται το είπε ο αρχαίος: «Δός μοι πὰ στῶ καὶ τὰν γᾶν κινάσω». (Δος μου τόπο να σταθώ και θα κινήσω τη γη). Άκου μυαλό! Άκου δύναμη! Άκου αυτοπεποίθηση ανθρώπου! Θα κινήσω τη γη, το σύμπαν ολόκληρο αρκεί να έχω τόπο να σταθώ.
Ο άνθρωπος θα κάνει τα πάντα είπα. Και ένιωσα πάρα πολλά συναισθήματα. Τρομερό το μυαλό του ανθρώπου. Κάνει φοβερά, ασύλληπτα πράγματα. «Πολλὰ τὰ δεινὰ κοὐδὲν ἀνθρώπου δεινότερον πέλει». Και όλα τούτα είναι όμορφα, ταυτόχρονα όμως πολύ βασανιστικά. Ίσως φτάσουμε στο σημείο να τροποποιούμε και τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου.
