Όπου έχει παλιούς δρόμους τους πιάνω και τους ακολουθώ. Οι μεγάλοι με τα πολλά και μεγάλα οχήματα που κυκλοφορούν και τις μεγάλες ταχύτητες δεν μου άρεσαν ποτέ. Οι μικροί όμως παλιοί δρόμοι είναι άλλη ιστορία και επιφυλάσσουν πάντοτε εκπλήξεις. Θυμάμαι σ’ ένα τέτοιο δρόμο πριν πολλά χρόνια στη Ρόδο πέρασε μπροστά μας ένα πλατόνι (ελάφι με χαρακτηριστικά κέρατα). Τον διέσχισε κάθετα, περήφανο, χωρίς να το νοιάξει καθόλου η παρουσία μας και αγέρωχο ανέβηκε απέναντι στον όχτο και χάθηκε στο δάσος. Και πήγαινε σιγά σιγά σα να ήθελε να επιδειχθεί και να το καμαρώσουμε. Και ήταν τεράστιο με τα εντυπωσιακά του χρώματα και ελαφοκέρατα κοντά στο μέτρο. Ποτέ δεν ζήλεψα τίποτα παρά αυτά τα ζώα. Που ζουν μες στη φύση ελεύθερα χωρίς κανέναν περιορισμό, δεν πειράζουν κανέναν, ενώ αυτά τα εχθρεύονται και τα κυνηγούν όλοι με πρώτο τον άνθρωπο. Τρέφονται με τα χορταράκια του βουνού και του δάσους, ζευγαρώνουν στην εποχή τους, κινούνται ελεύθερα. Ενώ εμείς κάναμε τη ζωή μας τόσο πολύπλοκη. Τα κάναμε όλα σπουδαία, όλα τα κάναμε επιστήμες και τα βάλαμε στο πρόγραμμα.   

Έλεγα πως μ’ αρέσει να πιάνω τους παλιούς δρόμους τους χωματένιους με τις στροφές τους, τους ακολουθώ κι όπου με βγάλουν. Έτσι, μου φαίνεται, πρέπει να κάνουμε και με τη ζωή. Να την αφήνουμε να κυλάει και να μας πάει όπου αυτή θέλει. Και πάντοτε, επαναλαμβάνω, επιφυλάσσουν πολλών λογιών εκπλήξεις. Από ζώα, φυτά, νερά, αρώματα. Εκείνο όμως που κατ’ εξοχήν μου δημιουργεί συναισθήματα είναι τα μικρά μικρά εξωκκλησάκια, τα ξωμοναστηράκια όπως τά ’λεγαν στα Δωδεκάνησα, που πετάγονται μπροστά σου ξαφνικά. Έψαξα και για τη λέξη ξωμονάστηρο ή εξωμονάστηρο. Πήγα και σε ιδιωματικά λεξικά που διαθέτω αρκετά. Δεν τη βρήκα πουθενά. Και όμως έτσι την έλεγαν, ξωμονάστηρο. Όπως εξωκκλήσι (ξωκκλήσι) είναι η μικρή εκκλησιά έξω από την πόλη ή το χωριό, έτσι και το ξωμονάστηρο είναι εκκλησούλα μακρυά από το μοναστηριακό συγκρότημα. Είναι τα εξωμονάστηρα τα εξωκκλησάκια γενικώς. Και στο δίστιχο:
Ένα μονάχα ʺσ’ αγαπώʺ αν πουν τα δυο σου χείλια
σ’ όλα τα ξωμονάστηρα θ’ ανάψω τα καντήλια,

Πιστεύω ότι τη λέξη ξωμονάστηρα εδώ ο άγνωστος ποιητής τη δημιούργησε για τις ανάγκες του δίστιχου, του μέτρου, του δεκαπεντασύλλαβου. Γι’ αυτό έφτιαξε ξεχωριστή λέξη όμορφη, όπως όμορφο είναι όλο το δίστιχο κι ας μην υπάρχει σε κανένα λεξικό, όπως όμορφο το τάμα του. Για ένα ʺσ’ αγαπώʺ να ανάψει τα καντήλια σ’ όλα τα ξωμονάστηρα. Ο λαός πετάει ασύλληπτα πράγματα. Η φαντασία, η ευρηματικότατα του μυαλού του και πως τό ’πιασε μοναδικά. Και η μαγεία που δεν ξέρουμε το δημιουργό του.  

Μετά την παρένθεση για τη λέξη ας ξαναγυρίσουμε στο θέμα. Απόγευμα ήταν. Ο τόπος γύρω πυρπύριζε από τη ζέστη της ημέρας, οι κυματισμοί στον αέρα ήσαν ακόμα ορατοί και έπιασα έναν τέτοιο δρόμο που δεν κυκλοφορούν εκεί άνθρωποι ή κυκλοφορούν σπάνια και με έβγαλε σ’ ένα τέτοιο εκκλησάκι. Μια σταλιά ήταν. Ελάχιστοι άνθρωποι θα χωρούσαν και όμως έδινε την αίσθηση ότι χωράει ο κόσμος όλος, ο ίδιος ο Αχώρητος. 

Και ήταν τόσο φροντισμένο. Αλήθεια ποιος το περιποιείται, το νοιάζεται και το συγυρίζει ώστε να είναι έτσι πεντακάθαρο παντού; Και είχε απ’ όλα. Κεράκια, καρβουνάκια, μυρωδικά, σπίρτα, λαδάκι, τα αναγκαία για τα καντήλια, που ήσαν όλα τόσο κοντά στην ψυχή. Και ενώ είχε τα πάντα, έψαξα να βρω παγκάρι να ρίξω τον οβολό μου, αλλά δεν υπήρχε πουθενά. Έτσι τον έκρυψα, κατά κάποιον τρόπο, εκεί σε μια μεριά, ώστε να μην τον βρει επίβουλος επισκέπτης, αφού παλαιότερα σε άλλη περίπτωση είδα έναν να παραβιάζει το παγκάρι άλλης εκκλησούλας. Αυτή όμως δεν είχε ούτε παγκάρι και τούτο έφερε ρίγος στην ψυχή.  

Βλέποντάς τα όλα συγκινήθηκα ξεχωριστά. Και να είναι αυτά τα εξωκκλησάκια συνέχεια της Αρχαίας Ελλάδος. Και σήμερα η πατρίδα μας γεμάτη και μας καρτερούν. Όμορφα πράγματα, μακρυά από συμφέροντα, από προβολές και επιδείξεις. Κι αυτά είναι που με συγκινούν. Δηλαδή εκείνα που δεν έχουν σχέση με τα ψέματα, τις υπερβολές. Που δεν βλέπεις χρυσοποίκιλτα, επιδείξεις, επίσημους εορτασμούς, ψαλμωδίες ηχηρές.  

Δυστυχώς χάθηκαν, ξεχάστηκαν τα ωραία, τα μεγάλα, τ’ αληθινά. Παντού αχορταγιά, χρήμα, λύσσα, επίδειξη. Ως και για θρησκευτικό τουρισμό κάνουμε λόγο. Μιλάμε για τον κορονοϊό και τους άλλους ιούς και παίρνουμε μέτρα να προστατευτούμε. Από τον ιό όμως της ακολασίας της πλεονεξίας, πώς θα γλιτώσουμε; Και θυμήθηκα το «οἷστρος ἀκολασίας» στο ποίημα της Κασσιανής.  

Αυτό το εκκλησάκι το απλό, το απέριττο, το μικράκι, το χαμένο μέσα στην ερημιά του δάσους, στο παρθένο τοπίο, στην αγνή φύση, σού ’δινε την εντύπωση ότι είχε όλη τη μεγαλοπρέπεια του κόσμου. Την περηφάνια και την αυτάρκεια του κόσμου στην απλότητα και στην απόλυτη λιτότητα. Πως δεν έχει κανέναν ανάγκη. Και ταυτόχρονα έδινε την αίσθηση ότι αυτή είναι η ανάγκη του απλού ανθρώπου. Να ειπεί: «Παναγία μου, πάρε από πάνω μας το κακό». Η προσευχή μόνον σε ένα τέτοιο εκκλησάκι έχει αξία και ακούγεται. Και όσο πιο μικρό και φροντισμένο τόσο περισσότερο με ταράσσει. 

Κοντά σ’ αυτό το εκκλησάκι η μνήμη ανακάλεσε ένα άλλο που είχα δει πριν πενήντα τόσα χρόνια, ίδια εποχή, επίσης στη Ρόδο σε μια ερημιά. (Οι γέροντες, επειδή ο δρόμος μπροστά τους είναι λίγος και δεν έχουν προοπτική, γυρίζουν στο παρελθόν και ζουν με τις αναμνήσεις). Και ’κείνο τόσο μικρό αλλά τόσο στοργικά φροντισμένο το ίδιο χωρίς παγκάρι. Που τί δεν είχε μέσα! Απ’ όλα τα καλά του Θεού. Θυμάμαι το δάπεδό του που ήταν στρωμένο όμορφα με άσπρα βότσαλα, ενώ με σκούρα βότσαλα έγραφε «Αγία Αικατερίνη». Και ήταν σα να είχα μπροστά μου το ωραιότερο έργο τέχνης. Αυτά τα μικρά εκκλησάκια όπως και τα μικρά πλεούμενα με ονόματα αγίων στα πλευρά τους πάντα με γοήτευαν.

Και να πάλι οι σκέψεις για το Θεό. Για την ανάγκη του ανθρώπου. Γιατί αυτός και εδώ είναι ο Θεός. Αυτή η αληθινή θρησκεία, η ανάγκη του Θεού. Είναι από τις στιγμές εκείνες που στα εκκλησάκια αυτά αισθάνεσαι ο πιο πλούσιος άνθρωπος του κόσμου, ο πιο χορτάτος.

Υστερολόγιο. Τώρα το καλοκαίρι που πολλοί τουριστολογάμε στα βουνά και στα νησιά, όσοι ευαίσθητοι, επισκεφθείτε τέτοια ξωμονάστηρα, που υπάρχουν παντού. Να νοιώσουν κι αυτά ανθρώπινη παρουσία. Θα βρείτε θησαυρούς που δεν τους υποψιάζεστε και θα σας αποζημιώσουν. Πάρτε μαζί και τα παιδιά να εκλεπτύνουν το μυαλό, να το κάνουν πλατύ, καθώς και την ψυχή τους. Να μην είναι συνέχεια μέσα στο φανατισμό και τη στέγνη της τεχνολογίας.