Η πρωινή βροχούλα της Τετάρτης και η επικείμενη επιδείνωση του καιρού φαίνεται πως βάζουν τέλος στην φθινοπωρινή παράταση του καλοκαιριού κι αρχίζει το φθινόπωρο, μια από τις τέσσερις εποχές του έτους, που κρατάει από τις 23 Σεπτεμβρίου έως τις 22 Δεκεμβρίου, σύμφωνα με τους αστρονομικούς όρους, διαρκεί δηλαδή 89 ημέρες και 19 ώρες. Το μετεωρολογικό φθινόπωρο, όπως είναι γνωστό, περιλαμβάνει τους μήνες Σεπτέμβριο, Οκτώβριο και Νοέμβριο και οφείλει το όνομά του στο γεγονός ότι αυτήν την εποχή «φθίνουν» δηλαδή λιγοστεύουν τα οπωρικά.
Το φθινόπωρο από τα πολύ παλιά χρόνια ήταν πηγή εμπνεύσεως για τους ποιητές, τους λογοτέχνες και τους καλλιτέχνες, ιδίως για τους ζωγράφους. Η εποχή αυτή, που αποτελεί το κορύφωμα της ωριμάνσεως της φύσεως, παριστάνεται κυρίως με την μορφή γυναίκας ανάμεσα σε λογιών-λογιών οπωρικά.
«Παιδιά πήρε ο Χινόπωρος,
παιδιά πήρε ο χειμώνας.
Πέσαν τα φύλλα απ’ τα κλαριά,
ξεσκιώσαν τα λημέρια.
Παιδιά να ξεχειμάσουμε
και τούτον το χειμώνα...»
Μ’ αυτά τα απλά, αλλά αδρά λόγια, το δημοτικό μας τραγούδι μάς θυμίζει εικόνες απ’ τα παλιά που τις εξαφάνισε ή τις λιγόστεψε ο σύγχρονος τρόπος ζωής, ο οποίος περιόρισε δραματικά την κτηνοτροφία κι έφερε τον κόσμο της υπαίθρου στις τσιμεντένιες πόλεις. Τότε που οι τσοπάνηδες κατέβαιναν με τα κοπάδια τους απ’ τα ψηλά βουνά για να ξεχειμάσουν στα χαμηλά. Θυμάμαι το χαρακτηριστικό «τραγούδι» από τα τροκάνια των γιδοπροβάτων, καθώς σουρούπωνε κι αυτά κατέβαιναν από το χωματόδρομο της σημερινής οδού Όθωνος-Αμαλίας, σηκώνοντας την σκόνη ως τον ουρανό. Έρχονταν από τα ορεινά χωριά του Πάρνωνα και της Αρκαδίας για να βγάλουν το χειμώνα στα χωριά της Σκάλας και του Έλους, και στάθμευαν στο δασύλλιο με τους ευκαλύπτους μπροστά από το Γυμνάσιο Αρρένων Σπάρτης. Εκεί οι ηλιοκαμένοι ορεσίβιοι έστηναν πρόχειρα γιατάκια, άναβαν φωτιά και άρμεγαν τα ζώα τους. Κι εμείς, τα Νεοκοσμιτάκια, μπαίναμε στη γραμμή με το κατσαρολάκι στο χέρι για να πάρουμε φρέσκο και νόστιμο γάλα!
Τα πρωτοβρόχια δίνουν καινούρια ζωή στη γη. Η φύση ανανεώνει την λαμπρότητά της, γεμίζοντας βουνά και κάμπους με καταπράσινα χαλιά. Χαρά Θεού είναι η πρώτη φθινοπωρινή περίοδος! Στα χωριά μας οι ανθισμένοι κήποι με τις εντυπωσιακές ντάλιες, τα ρόδα, τα γαρίφαλα, τα χρυσάνθεμα και οι μοσχοβολούσες κατακίτρινες γαζίες, δημιουργούν υπέροχους χρωματικούς πίνακες. Οι περιπατητές απολαμβάνουν την φθινοπωρινή φύση, που αποπνέει κάποια χαρακτηριστική μελαγχολία αντιληπτή μόνο από τις ρομαντικές, ονειροπόλες ψυχές!
Ο λαός μας έχει συνθέσει για το φθινόπωρο ωραία τραγούδια. Η λαϊκή αντίληψη θεωρεί αυτήν την εποχή ως μία γλυκιά κι ελπιδοφόρα περίοδο και γι’ αυτό συχνά προσωποποιεί το φθινόπωρο και την άνοιξη.
«Ο Μάης κι ο Χινόπωρος,
αντάμα τρων και πίνουν».
Και συνεχίζει αυτό το δημοτικό τραγούδι, βάζοντας τον Μάη να απευθύνεται στον αντίζηλό του, το φθινόπωρο.
«Εγώ είμαι ο Μάης ο καλός
με τα πολλά λουλούδια,
με τις δροσιές και χλωρασιές,
με τα πολλά τ’ αηδόνια».
Γυρίζει το φθινόπωρο και λέει του Μαγιού.
«Εγώ είμαι ο Χινόπωρος
με τα καινούργια χιόνια.
Σου ρίχνω χιόνια στα βουνά
και πάχνες εις τους κάμπους,
μαραίνω τα λουλούδια σου,
μαραίνω τα χορτάρια».
Ο άγνωστος λαϊκός ποιητής «θαμπώνεται» από την ομορφιά του Φθινόπωρου, αλλά δεν κρύβει το φόβο του για την βαρυχειμωνιά που σιγά-σιγά έρχεται, αρχίζοντας από τα ορεινά μέρη και κατεβαίνοντας προς τον κάμπο.
Παρά την έντονη αστικοποίηση του ελληνικού πληθυσμού, μόλις βγει κάποιος από την πόλη θα γευτεί την ομορφιά του. Ο τρύγος έχει ολοκληρωθεί και τ’ αμπέλια προσμένουν το σκάλισμά τους. Τα χωράφια οργώνονται και σπέρνονται. Οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών προετοιμάζονται για τον χειμώνα. Τα κάστανα έχουν πέσει στο έδαφος και οι λωτοί κοκκινίζουν πάνω στα κλαδιά. Μοβ κυκλάμινα ξεπροβάλλουν παντού. Τα βουνά μένουν μόνα μέσα στην άγρια μεγαλοπρέπειά τους και μόνο οι ντουφεκιές των κυνηγών ταράζουν την ήσυχη, νοτισμένη εξοχική ατμόσφαιρα.
Ο ποιητής Έλατος Φτέρης τελειώνει το ποίημά του για το φθινόπωρο μ’ αυτούς τους στίχους:
«Γνώριμης βροχής σταγόνα
στο κατώφλι ηχεί
και του φθινοπώρου η εικόνα
γλύκα στην ψυχή!»
Κι ο Νίκος Γκάτσος τραγούδησε τον ερχομό του έτσι:
«Απόψε φθινοπώριασε
και τ’ όνειρο ξεθώριασε
καρδιά μου κάνε υπομονή
κι ο ήλιος θα ξαναφανεί».