Την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου «άνοιξε» το Τριώδιο. Για τον παραζαλισμένο άνθρωπο της εποχής μας, τον αποκομμένο από την εκκλησιαστική και τη λαϊκή μας παράδοση η λέξη «Τριώδιο» παραπέμπει απλώς στα ξενόφερτα καρναβάλια και τις ξέφρενες διασκεδάσεις, που αρχίζουν απ’ αυτήν την ημέρα και κρατούν ως το βράδυ της Καθαρής Δευτέρας, χωρίς να μπορεί να αντιληφθεί πως η περίοδος αυτή έχει τελείως διάφορη σημασία και σκοπό.
Την ονομασία «Τριώδιο» την πήρε η περίοδος αυτή, που τελειώνει το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου, από το ομώνυμο λειτουργικό βιβλίο της Εκκλησίας μας, το οποίο οφείλει την ονομασία του στο γεγονός ότι στις ιερές ακολουθίες του όρθρου - όχι των Κυριακών αλλά των άλλων ημερών της εβδομάδας- οι κανόνες αντί να έχουν εννέα ωδές, όπως είναι η γνωστή και συνήθης μορφή τους, έχουν τρεις ωδές δηλαδή σταθερά την 8η και την 9η ωδή και διαδοχικά μία από τις πέντε πρώτες.
Το Τριώδιο δεν είχε εξαρχής τη σημερινή του μορφή. Διαμορφώθηκε στο πέρασμα πολλών χρόνων καιαποτελεί ένα άθροισμα παλαιών και νέων στοιχείων, που συνέχεταιαπόένα σχέδιο και σκοπό και από μία κατευθυντήρια ιδέα που είναι η απαιτούμενη προετοιμασία για τον πρέποντα και άξιο εορτασμό του«σταυροαναστάσιμου» Πάσχα.
Αφετηρία του καταρτισμού το Τριωδίου αποτέλεσε η προ του Πάσχα εβδομαδιαία νηστεία, η οποία θεσπίσθηκε πιθανόν από τους Αποστόλους, με αφορμή η ρήση του Χριστού: «Ελεύσονται δε ημέραι, όταναπαρθή απ’ αυτών ο Νυμφίος, και τότε νηστεύσουσι». Η εβδομάδα αυτή ονομάστηκε «μεγάλη» ήδηαπό τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Από τα μέσα ή γύρω στα τέλη του τρίτου αιώναμ.Χ., η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδος διευρύνθηκε δια μέσου της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, προκειμένουοι πιστοί να προετοιμάζονται καλύτερα για τον εορτασμό των Παθών και της Αναστάσεως του Ιησού Χριστού, καθιερώνοντας και τρεις προπαρασκευαστικές εβδομάδες, δηλαδή τις εβδομάδες από την Κυριακή τουΤελώνου και του Φαρισαίου μέχρι την Κυριακή της τυρινής ή τυροφάγου. Καθεμιά απ’ αυτές έχει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της με βάση την Κυριακή που είναι η πρώτη ημέρα της.
• Η εβδομάδα που αρχίζει την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου.
Την πρώτη Κυριακή του Τριωδίου διαβάζεται στις Εκκλησίες η παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου, που αναφέρεται στο Ευαγγέλιο του Λουκά (κεφ. ιη', 10-14). Ο Χριστός φανερώνει σ’ αυτή την αξία της ταπεινοφροσύνης και τη συγνώμη του Τελώνη, που έχει πλήρη συναίσθηση των αμαρτιών του σε αντίθεσημε τον αλαζόνα Φαρισαίο, που με την υποκρισία του παρουσιάζει τον εαυτό του ως τέλειο άνθρωπο. Και καταλήγει με το γνωμικό: «Πας ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται, ο δε ταπεινών εαυτόν υψωθήσεται». Την εβδομάδα του Τελώνου και του Φαρισαίου δεν υπάρχει η παραμικρή νηστεία. Γίνεται «κατάλυση στα πάντα», σύμφωνα με την εκκλησιαστική ορολογία, δηλαδή τρώγεται ελεύθερα κάθε φαγητό ακόμα και την Τετάρτη και Παρασκευή. Για το λόγο αυτό, η εβδομάδα αυτή ονομάζεται και «ελεύθερη» ή «απολυτή».
• Η εβδομάδα που αρχίζει την Κυριακή του Ασώτου.
Τη δεύτερη εβδομάδα του Τριωδίου διαβάζεται στις Εκκλησίες η παραβολή του ασώτου υιού, που βρίσκεται στο Ευαγγέλιο του Λουκά (κεφ. ιε', 11-32) και με την οποία ο Χριστός διδάσκει την αξία της συγχωρήσεως και το μεγαλείο της μετανοίας. Την εβδομάδα του Ασώτουγίνεται «κατάλυση στα πάντα» όλες τις ημέρες, εκτός της Τετάρτης και Παρασκευής, οπότε ακολουθείται αυστηρή νηστεία, όπως τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Την Πέμπτη αυτής της εβδομάδας υπάρχει το λαϊκό έθιμο της Τσικνοπέμπτης, κατά το οποίο καταναλώνονται αφειδώς κρεατικά, μέσα σε πανηγυρικό κλίμα. Την τελευταία ημέρα της εβδομάδας τιμώνται οι ψυχές των κεκοιμημένων, στο πρώτο από τα δύο ψυχοσάββατα, που αναγνωρίζει η ΟρθόδοξηΕκκλησία.
• Η εβδομάδα που αρχίζει την Κυριακή των Απόκρεω.
Στις Εκκλησίες διαβάζεται η περικοπή από το Ευαγγέλιο του Ματθαίου (κεφ. ιε',31-46), που αναφέρεται στη Δευτέρα Παρουσία και την κρίση που θα ακολουθήσει. Όταν ο Χριστός θα έρθει να μας κρίνει
το μοναδικό του κριτήριο είναι η αγάπη η έμπρακτη που θα έχουμε επιδείξει προς τον κάθε ελάχιστο αδελφό, αφού ο καθένας μας έχει λάβει το δώρο και τη χάρη της αγάπης του Χριστού. Αυτή η απειρόχρονη συνύπαρξη και κοινωνία του ανθρώπου με τον Θεό ξεκινάει από τώρα και παρατείνεται στο διηνεκές.Ο Χριστιανός είναι σε κοινωνία με τον Θεό, μόνο εφόσον βρίσκεται σε αγαπητική κοινωνία με τον αδελφό του. Το πιο φωτεινό παράδειγμα δίνει η θυσιαστική αγάπη του Εσταυρωμένου Ιησού.Η Κυριακή αυτή ονομάστηκε «των Απόκρεω», επειδή είναι η τελευταία ημέρα κρεοφαγίας για τους Χριστιανούς. Η τρίτη εβδομάδα του Τριωδίου ονομάζεται και εβδομάδα της Τυροφάγου ή Τυρινής, γιατί όλες τις ημέρες γίνεται κατάλυση των γαλακτοκομικών προϊόντων, του αυγού, των ψαριών και του ελαιολάδου, απαγορεύεται όμως η κρεοφαγία, εκτός από την Κυριακή των Απόκρεω. Στα έθιμα της περιόδου, σε έξαρση βρίσκονται οι καρναβαλικές εκδηλώσεις.
• Η εβδομάδα που αρχίζει την Κυριακή της Τυροφάγου.

Στις Εκκλησίες διαβάζεται η περικοπή του Ευαγγελίου του Ματθαίου (κεφ. στ', 14-21), που αναφέρεται στην αξία της συγχώρεσης και της νηστείας γι’ αυτό και ονομάζεται «η Κυριακή της Συγγνώμης». Η Εκκλησία μάς θυμίζει την εξορία των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, αφού παρέβησαν τη θεϊκή εντολή της νηστείας, έφαγαν από το δέντρο του καλού και του κακού και απότότε έχασαν τη σχέση αγάπης με τον Δημιουργό, γέμισαν σκοτάδι και μπήκαν στην πορεία του θανάτου: «Εκάθισεν Αδάμ, απέναντι του Παραδείσου,και την ιδίαν γύμνωσιν θρηνών ωδύρετο. Οίμοι, τον απάτη πονηρά πεισθέντα και κλαπέντα και δόξης μακρυνθέντα! Οίμοι, τον απλότητι γυμνόν, νυν δε ηπορημένον! Αλλά ω Παράδεισε, ουκέτι σου της τρυφής απολαύσω, ουκέτι όψομαι τον Κύριον και Θεόν μου Πλάστην· εις γην γαρ απελεύσομαι εξ ης και προσελήφθην. Ελεήμον, Οικτίρμον, βοώ σοι· Ελέησόν με τον παραπεσόντα»(Δοξαστικό σε ήχο πλ. Β εις τον Εσπερινόν). Η Εκκλησία επιτρέπει στους πιστούς την κατανάλωση γαλακτοκομικών προϊόντων, αυγών, ψαριών και ελαιολάδου, απαγορεύει όμως την κρεοφαγία. Από την επομένη, Καθαρά Δευτέρα, αρχίζει η αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Την Κυριακή της Τυροφάγου κορυφώνονται οι καρναβαλικές εκδηλώσεις.
Σχετικά με τον ασματικό πλούτο του Τριωδίου, πρέπει να επισημάνουμε πως αυτό πέρασε από όλες τις χαρακτηριστικές φάσεις και τους σταθμούς της εκκλησιαστικής μας ποιήσεως. Στη διαμόρφωση του κύκλου του Τριωδίου συνέβαλαν διάσημοι υμνογράφοι και μελωδοί της εκκλησίας μας όπως ο Ρωμανός ο Μελωδός (6ος αιώνας μ.Χ. ), Ο ΙωάννηςΔαμασκηνός(7ος αιώνας μ.Χ.) και άλλοι πολλοί.
Το Τριώδιο, περισσότερο από όλα τα εκκλησιαστικά βιβλία που περιέχουν ιερές ακολουθίες, είναι αυτό πουοδηγείτις ψυχές των ορθοδόξων χριστιανών στην περισυλλογήκαι την κατάνυξη. Για το λόγο αυτόονομάζεται και «κατανυκτικό Τριώδιο». Με τον κύκλο των εορτών του Τριωδίου ανανεώνονται τα βιώματα της νηστείας, της εγκράτειας, της μετάνοιας και της χαρμολύπης.
Η περίοδος του Τριωδίου είναι έξοχη σε πνευματικό πλούτο με ξεχωριστή σημασία για τη ζωή της Εκκλησίας και κάθε πιστού. Κατά την περίοδο αυτή η Εκκλησία, κυρίως μέσα από τη λατρεία και την άσκηση, προβάλλει το δικό της τρόπο θέασης της ζωής, τις δικές της αξίες και καλεί τους Χριστιανούς να τις κάμουν πράξη, να τις εφαρμόσουν στην καθημερινή τους ζωή. Πρόκειται για έναν τρόπο ζωής που βρίσκεται στους αντίποδες του σημερινού υλιστικού, καταναλωτικού, ευδαιμονιστικού και ηδονοθηρικού πρότυπου. Απέναντι στην κατανάλωση η Εκκλησία προβάλλει την άσκηση και τη λιτότητα του βίου, απέναντι στο θόρυβο τη σιωπή, απέναντι στη δημοσιότητα και στην έπαρση την ταπείνωση, απέναντι στη φιλαρχία τη διακονία της αγάπης, απέναντι στην απιστία την πίστη. Όλα αυτά όμως δεν αυτονομούνται, δεν λειτουργούν έξω από το βασικό σκοπό της Εκκλησίας, που είναι η ανακαίνιση και μεταμόρφωση του ανθρώπου, ώστε αυτός να γίνει κατά χάριν Θεός. Γιατί η Εκκλησία δεν έχει απλώς σκοπό να βελτιώσει το χαρακτήρα του ανθρώπου, αλλά να σώσει τον άνθρωπο, να τον διαφυλάξει δηλαδή σώο, ακέραιο, χωρίς τη διαστροφή που επέφερε σε αυτόν η αμαρτία και έτσι να τον προσφέρει στον Θεό.
Το Τριώδιο δηλαδή είναι ο δρόμος για να φτάσουμε στον τελικό σκοπό, να ζήσουμε δηλαδή τη χαρά της Ανάστασης, να χαρούμε το Πάσχα, δηλαδή τη διάβαση, το πέρασμα από τον κόσμο της πτώσης στον κόσμο της θείας ευφρόσυνης. Γι’ αυτό το Τριώδιο μπορεί να θεωρηθεί και ως ένα ταξίδι, μια πορεία με προορισμό το Πάσχα, που είναι το τέλος και ταυτόχρονα η αρχή–το τέλος του παλαιού κόσμου της πτώσης και της αμαρτίας και η αρχή της νέας ζωής που αποκαλύφτηκε «εν Χριστώ».
Το Τριώδιο είναι η κατανυκτικότερη περίοδος του εκκλησιαστικού έτους και ίσως η πιο παρεξηγημένη από τους πνευματικά αδιαφόρους. Πολλοί συμπαρασύρονται από το κοσμικό πνεύμα και επιδίδονται σε διονυσιακές διασκεδάσεις και σε μία τυπολατρική τήρηση κάποιων «εθίμων», όπως π.χ. η νηστεία της Καθαράς Δευτέρας. Αυτή η κοσμική και ρηχή αντίληψη περί του Τριωδίου καταδεικνύει την άγνοια, που έχουν αρκετοί χριστιανοί, για το βαθύ πνευματικό νόημα αυτής της εκκλησιαστικής περιόδου κι αυτό εξηγεί την πρόθεσή μας να αναφερθούμε σ’ αυτό στο σημερινό μας άρθρο.
Η Εκκλησία μας με τις τέσσερις προπαρασκευαστικές εβδομάδες του Τριωδίου αντιμετώπισε τη διονυσιακή λατρεία των αρχαίων Ελλήνων, που εκδηλωνόταν αυτήν τη χρονική περίοδο. Αυτές τις ημέρες ήταν αρχαιότατη συνήθεια των Ελλήνων να μεταμφιέζονται και να διασκεδάζουν χορεύοντας και τραγουδώντας στους δρόμους, τιμώντας έτσι τον θεό του κρασιού, της γονιμότητας και του παιχνιδιού. Αυτή η ελληνική παράδοση διατηρήθηκε κι εξαπλώθηκε, αργότερα, σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Όταν εμφανίστηκε ο χριστιανισμός, αν και οι άνθρωποι σταμάτησαν να λατρεύουν τους θεούς του Ολύμπου, οι συνήθειες των Ελλήνων να μεταμφιέζονται και να γιορτάζουν στους δρόμους παρέμειναν. Η λαογραφία της ελληνικής αποκριάς είναι πλούσια, όμορφη κι ευχάριστη. Για το λόγο αυτό ήταν δύσκολο να καταπολεμηθούν τα αποκριάτικα έθιμα, αν και είχαν κατά βάση παγανιστικό χαρακτήρα.Η Εκκλησία «κατ’ οικονομία» ανέχεται τις αποκριατικές εκδηλώσεις, ως ένα είδος «παραχώρησης», ενόψει της αυστηρής νηστείας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Είναι άλλο πράγμα, όμως, τα γνήσια ελληνικά αποκριάτικα έθιμα, που διατηρούνται σε πείσμα της παγκοσμιοποίησης, κι άλλο οι μαϊμουδισμοί των βραζιλιάνικών καρναβαλικών εκδηλώσεων, που κυριαρχούν τις τελευταίες δεκαετίες με την ασυλλόγιστη προτροπή και υποστήριξη των κατά τόπους δημοτικών αρχών της πατρίδας μας.
Υ.Γ1.: Κανών στην ορθόδοξη υμνογραφία ονομάζεται ένα σύστημα εγκωμιαστικών τροπαρίων, τα οποία ψάλλονται στην ακολουθία του όρθρου και έχουν ενιαίο θέμα και ήχο.
Υ.Γ.2: Η αγγλική λέξη «carnival» προέρχεται από το λατινικό «carnem levare» ή «carnis levamen», που σημαίνει «άρση της κρεοφαγίας», ενώ πρόδηλη είναι η σημασία της ελληνικής λέξης «αποκριά»-αποχή από το κρέας.