Καθώς η Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα πλησιάζουν, επιχειρούμε στο σημερινό αρθρογράφημά μας ναανασύρουμε από την λαϊκή μας παράδοσηκαι να σας παρουσιάσουμε πληροφορίες για τα ήθη και τα έθιμα των παλαιότερων εποχών… τότε που όλα έμοιαζαν πιο αγνά και πιο όμορφα, πιο κοντά στην αληθινή Πίστη.
Το Σάββατο του Λαζάρου είναι από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας και θεωρείται ως η «πρώτη γεύση» της Μεγάλης Εβδομάδας, αφού είναι ημέρα νίκης της ζωής επί του θανάτου. Λέγεται και «πρώτη Λαμπρή».
Το περιστατικό είναι γνωστό από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο. Ο Λάζαρος και οι αδελφές του Μαρία και Μάρθα κατοικούσαν στο χωριόΒηθανία. Όταν ο Λάζαρος αρρώστησε οι δυο αδελφές έστειλαν μήνυμα στο Χριστό να σπεύσει να τον θεραπεύσει. Ο Ιησούς δήλωσε στους μαθητές του ότι «αυτή η αρρώστια δεν είναι για να φέρει το θάνατο, αλλά για να φανεί η δύναμη του Θεού, για να φανερωθεί μέσω αυτής η δόξα του Υιού του Θεού». Ο Χριστός σκόπιμα καθυστέρησε να πάει στη Βηθανία, ώστε φτάνοντας σ’ αυτήν ο Λάζαρος, που είχε ήδη πεθάνει, βρισκόταν τέσσερις μέρες μέσα στον τάφο. Εκεί, αφού η Μάρθα ομολόγησε πως ο Ιησούς είναι ο Χριστός, ο Υιός του Θεού, οδηγήθηκε μπροστά στο μνήμα και μετά από προσευχήανάστησε τον Λάζαρο. Γι’ αυτό η γιορτή αυτή θεωρείται ημέρα χαράς, η οποία προοικονομεί τη χαρμολύπη της Μεγάλης Εβδομάδας και της Ανάστασης, που ακολουθεί.
Η ανάσταση του Λαζάρου είναι μια γιορτή ιδιαίτερα προσφιλής στον ελληνικό λαό. Από τη μια άκρη της Ελλάδας ως την άλλη πολλά είναι τα έθιμα με τα οποία τιμούσαν την λαμπρή αυτή μέρα. Ωστόσο με τα χρόνια οι εκδηλώσεις αυτές λησμονήθηκαν και σήμερα σε πολύ λίγες περιοχές της χώρας διατηρούνταιακόμη ζωντανές.
Το πιο διαδεδομένο έθιμο για το Σάββατο του Λαζάρου είναι τα «κάλαντα του Λαζάρου». Τα κάλαντα αυτά ήταν αποκλειστικά, σχεδόν, γυναικεία υπόθεση με τις μικρές «Λαζαρίνες» να τραγουδούν και να αναγγέλλουν τη χαρμόσυνη εορτή. Την παραμονή της γιορτής, οι Λαζαρίνες ξεχύνονταν στα χωράφια και μάζευαν λουλούδια με τα οποία στόλιζαν μικρά καλαθάκια. Φορώντας ειδικές στολές, γύριζαν από σπίτι σε σπίτι, τραγουδώντας το Λάζαρο και εισέπρατταν μικρό φιλοδώρημα απόχρήματα, ή αυγά ή φρούτα ή άλλα φαγώσιμα. Τα έθιμα του Λαζάρου, ιδίως κατά την Τουρκοκρατία, είχαν και κοινωνική σκοπιμότητα, αφού έτσι οι κοπέλες μπορούσαν να βρεθούν εκτός της πατρικής οικίαςκαι να γνωρίσουν αγόρια, προκειμένου να ακολουθήσουν αρραβωνιάσματα και γάμοι.
Η ελληνική Παράδοση θέλει τον φίλο του Χριστού να είναι τόσο συγκλονισμένος από αυτά που είδε στον Άδη με αποτέλεσμα, μετά την ανάστασή του, να γελάσει μόνο μια φορά στην υπόλοιπη ζωή του!
Κάποτε λέγεται πως ο «αγέλαστος» Λάζαρος είδε κάποιον χωρικό στο παζάρι να κλέβει μια στάμνα και να φεύγει. Τότε χαμογέλασε λέγοντας: «Βρε τον ταλαίπωρο. Για ιδές τον πώς φεύγει με το κλεμμένο σταμνί. Ξεχνάει ότι κι αυτός είναι ένα κομμάτι χώμα, όπως και το σταμνί. Το ’να χώμα κλέβει τ’ άλλο. Μα δεν είναι να γελούν οι πικραμένοι;».
Η γιορτή αυτή, ωστόσο, έχει και την ψυχολογική της ερμηνεία, αφού ο λαός μας δεν μπορούσε να αφήσει στο περιθώριο την μεγάλη του περιέργεια για όσα αντίκρισε ο Λάζαρος στον άλλο κόσμο, κάτι που αποτυπώνεται πλήρως στα κάλαντα: «Πες μας Λάζαρε τι είδες εις τον Άδη που επήγες. Είδα φόβους, είδα τρόμους, είδα βάσανα και πόνους, δώστε μου λίγο νεράκι να ξεπλύνω το φαρμάκι, της καρδούλας μου το λέω και μοιρολογώ και κλαίω».
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας τα παιδιά κατασκεύαζαν ομοιώματα του Λαζάρου, τα οποία περιέφεραν στα χωριά και τραγουδούσαν τους «Αγερμούς». Ενδιαφέρουσες παραλλαγές αυτού του εθίμου απαντώνται στη Σκύρο, όπου οι γυναίκες έπαιρναν την τρυπητή κουτάλα, και τοποθετούσαν σε κάθε τρύπα από μια άσπρη μαργαρίτα. Στη συνέχεια έβαζαν ένα κόκκινο γαρύφαλλο για στόμα, ώστε να σχηματιστεί το πρόσωπο του Λαζάρου. Κατόπιν τον έντυναν με ένα σεντόνι και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι και οι νοικοκυραίοι τούς έδιναν φιλοδωρήματα ή κεράσματα.
Στα Τρίκαλα τα αυγά που συγκέντρωναν οι Λαζαρίνες, βάφονταν κόκκινα τη Μεγάλη Πέμπτη και προσφέρονταν στους επισκέπτες του σπιτιού. Στην Κρήτη έκαναν έναν ξύλινο σταυρό και τον στόλιζαν με «ορμαθούς» από λεμονανθούς και αγριόχορτα με κόκκινα λουλούδια, τις «μαχαιρίτσες».
Στην Κύπρο, αλλά και στην Κω, συναντάμε το έθιμο της αναπαράστασης της ανάστασης του Λαζάρου στην αρχαιότερη μορφή του, ακολουθώντας το αρχέτυπο του Άδωνι. Ο θεός πεθαίνει στην ακμή της νιότης του και αμέσως ανασταίνεται. Ένα παιδί ντύνονταν με κίτρινα λουλούδια, έτσι που να καλύπτουν ακόμη και το πρόσωπό του. Σε κάθε σπίτι που πήγαιναν, όταν άρχιζαν τα άλλα παιδιά να τραγουδούν, ξάπλωνε και υποκρινόταν το νεκρό. Όταν, όμως, έλεγαν το «Λάζαρε δεύρο έξω» , σηκωνόταν.
Για την ψυχή του Λάζαρου οι γυναίκες ζύμωναν ανήμερα το πρωί ειδικά κουλούρια, τους «λαζάρηδες», τα «λαζαρούδια» ή και «λαζαράκια» λέγοντας: «Λάζαρο δεν πλάσεις, ψωμί δεν θα χορτάσεις». Στα «λαζαράκια» έδιναν το σχήμα ανθρώπου σπαργανωμένου, όπως ακριβώς παριστάνεται ο Λάζαρος στις εικόνες. Όσα παιδιά είχε η οικογένεια τόσους «λαζάρηδες» έπλαθαν και στη θέση των ματιών έβαζαν δυο γαρίφαλα. Μια παραλλαγή του εθίμου αυτού υπήρχε στο νησὶ της Κώ. Εκεί οι αρραβωνιασμένες κοπέλες, έφτιαχναν τα Λαζαράκια σε μεγάλο μέγεθος, και αφού τα γέμιζαν με φρούτα και ξηροὺς καρπούς, τα έστελναν στον μέλλοντα σύζυγό τους.
Την επόμενη ημέρα είναι η Κυριακή των Βαΐων ή Κυριακή η Βαϊφόρος κατά την οποία η Εκκλησία μας εορτάζει την ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Σύμφωνα με τους ιερούς Ευαγγελιστές οι Ιουδαίοι Τον υποδέχθηκαν κρατώντας βάια ή βάγια και κλάδους φοινίκων, απλώνοντας στο έδαφος τα φορέματά τους, ενώζητωκραύγαζαν: «Ωσαννά, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου». Σε ανάμνηση αυτής της θριαμβευτικής εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, ήδη από τον 9ο αιώνα, όλοι οι ναοί στολίζονται με κλαδιά από βάγια και φοίνικες ή από άλλα νικητήρια φυτά όπως είναι η δάφνη, η ιτιά, η μυρτιά και η ελιά.Μετά τη Θεία Λειτουργία αυτά μοιράζονται ως ευλογία στους πιστούς.
Στις πρώτες Εκκλησίεςη μνήμη αυτή εορταζόταν με την αναπαράσταση του γεγονότος. Συγκεκριμένα στους Αγίους Τόπους, κατά τον 4ο αιώνα, ο Επίσκοπος ξεκινώντας με πομπή από το Όρος των Ελαιών εισερχόταν στα Ιεροσόλυμα «επί πώλου όνου», περιστοιχιζόμενος από τον κλήρο, ενώ οι πιστοί προπορεύονταν κρατώντας κλάδους φοινίκων.
Στους βυζαντινούς χρόνους τελούνταν στην Κωνσταντινούπολη κάτι ανάλογο, ο λεγόμενος «περίπατος του Αυτοκράτορα». Η πομπή, στην οποία συμμετείχε ο αυτοκράτορας κρατώντας την Εικόνα του Χριστού και πλαισιωμένος από το ιερατείο, ξεκινούσε από τα ανάκτορα και κατέληγε στην Αγία Σοφιά. Της αυτοκρατορικήςπομπής προηγούνταν ο Λαμπαδάριος, ο οποίος έψαλλε: «Εξέλθατε έθνη και θεώσασθε σήμερον τον βασιλέα των ουρανών…». Σύμφωνα με την μαρτυρία του Βαλσαμώνος στο τέλος της εορτής ο μεν Αυτοκράτορας διένειμεβάγια και σταυρούς στο λαό, ο δε Πατριάρχης κεριά για την Μεγάλη Εβδομάδα.
Στην Θράκη, την ημέρα αυτή, συνηθίζονται τα «βαγιοχτυπήματα». Οι γυναίκες χτυπούν με βάγια τις έγκυες, ώστε να είναι ανώδυνος γι’ αυτές ο τοκετός. Σε πολλά χωριά, επίσης, τα κορίτσια έκαναν στεφάνια από τα βάγια που τους έδινε ο παπάς στην εκκλησία και τα έριχναν στο ρέμα. Η κάτοχος του στεφανιού που θα έφτανε πρώτη στη ρεματιά, φιλοξενούσε τις υπόλοιπες στο σπίτι της, όπου διασκέδαζαν χορεύοντας και τραγουδώντας.
Στην Ίμβρο, όλοι έβγαιναν απ' την εκκλησιά με μια αγκαλιά βάγια. Χαιρετούσαν ο ένας τον άλλο, χτυπώντας ελαφρά την πλάτη με τα πράσινα κλαδιά, και εύχονταν: «Και του χρόνου και καλό Πάσχα». Μετά τον χαιρετισμό, οι πρώτοι που δέχονταν την χαρά του "Ωσαννά" ήταν οι κεκοιμημένοι. Όλοι επισκέπτονταν στο κοιμητήριο τους τάφους των δικών τους και άφηναν επάνω στο "σταυρό" ή στην "ταφόπλακα" ένα κλαδί βάγιας. Έκαναν, ακόμα,ένα σταυρό με βάγια και τον κάρφωναν στο ανώφλι της πόρτας του σπιτιού τους. Εκεί θα έμενε όλο το χρόνο ως φυλαχτό από το κακό μάτι και την κακιά ώρα. Ένα κλαδί κρεμούσαν,επίσης, στην πόρτα του στάβλου, της μάντρας καιτου κήπου. Δεν ήταν νοητό να υπάρξει Κυριακή των Βαΐων δίχως τις κούνιες. Σε κάθε γειτονιά, όπου υπήρχε μεγάλο δένδρο, στηνόταν μία κούνια.
Σε ένα γερό κλώνο περνούσαν ένα μακρύ σχοινί και μέ διάφορους τρόπους έφτιαχναν μια κούνια, στην οποία ανέβαιναν με τη σειρά. Προηγούνταν τα κορίτσια και τ' αγόρια έκαναν το χρέος του καβαλιέρου. Στις κούνιες που έκαναν τα παιδιά γινόταν πόλεμος: ποιος θα ανέβει πρώτοςκαι πόση ώρα θα καθίσει.
Στη Λέσβο, μετά την εκκλησία, τα παιδιά στόλιζαν ένα δεμάτι από κλαδιά δάφνης με κόκκινα ή πράσινα κομματάκια από ύφασμα, κρεμούσαν κι ένα κουδούνι και καθώς πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι ψάλλοντας και λέγοντας εξορκισμούς για τους ψύλλους και τα ποντίκια, έδιναν και ένα κλαράκι δάφνης στη νοικοκυρά, η οποία τα κερνούσε κάτι.
Στην Τήνο, τα παιδιά τριγύριζαν στους δρόμους κρατώντας μαζί με το στεφάνι τους την «αργινάρα», μια ξύλινη ή και σιδερένια ροκάνα που τη στριφογύριζαν με δύναμη. Όταν έφταναν στη θάλασσα πετούσαν το στεφάνι στο νερό.
Σε πολλά μέρη, οι δάσκαλοι και οι παπάδες, έστελναν τα παιδιά του σχολείου στο χωριό να μαζέψουν αυγά για το Πάσχα. Τα παιδιά έπαιρναν ένα ραβδί που τό έλεγαν «ρουμάνι», στην κορυφή του έδεναν μυρσίνες, ένα κουδούνι και κόκκινες μεταξωτές κλωστές. Μαζί τους είχαν και ένα καλάθι για να βάζουν τα αυγά.Όταν έφταναν σε κάθε σπίτι, στέκονταν μπροστά στην πόρτα και ανεβοκατεβάζοντας το ραβδί για να χτυπά το κουδούνι τραγουδούσαν ένα είδος επίκαιρων καλάντων, για να τους δώσει η νοικοκυρά αυγά. Έτσι, με αυτά και με αυτά, ξεκινούσε η Μεγάλη Εβδομάδα στα παλιά χρόνια.
Αναφορικά με τη νηστεία της ημέρας αυτής, υπάρχει μια διαφοροποίηση στο ζήτημα του αν καταλύεται ψάρι ή όχι. Η γνώμη του Θεόδωρου του Στουδίτη είναι ότι την Κυριακή των Βαΐων «τρώγεται ψάρι», επειδή είναι δεσποτική εορτή. Για τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη μόνο μία ημέρα της Μεγάλης Σαρακοστής τρώγεται ψάρι δηλαδή την ημέρα του Ευαγγελισμού. Είναι χαρακτηριστική η θέση των Aποστολικών εντολών όταν λένε: «Μετά από αυτές (δηλαδή τις εορτές των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων) να τηρείται τη νηστεία της Τεσσαρακοστής, η οποία περιλαμβάνει ανάμνηση της ζωής του Κυρίου και της νομοθεσίας. Να κρατιέται αυτή η νηστεία πριν από το Πάσχα, αρχίζοντας από τη Δευτέρα και συμπληρούμενη την Παρασκευή. Μετά από αυτές, αφού σταματήσετε τη νηστεία, να αρχίζετε την Αγία εβδομάδα του Πάσχα, νηστεύοντες κατ΄ αυτήν όλοι με φόβο...».Είναι ενδεικτικοί οι όροι ΄΄αφού σταματήσετε τη νηστεία΄΄ και ΄΄να αρχίζετε΄΄, οι οποίες δείχνουν ότι μια νηστεία τελειώνει και μία άλλη αρχίζει. Αυτή που τελειώνει είναι η νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής και αυτή που αρχίζει είναι η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας. άρα η εορτή αυτή βρίσκεται ανεξάρτητα ανάμεσα σε δύο νηστείες.
Η θέση της, λοιπόν, δίνει το δικαίωμα να ομιλούν περί καταλύσεως κατ΄αυτήν την ημέρα ψαριού ή ακόμα και αυγού. Το σχετικό παιδικό τραγούδι λέει:

“Βάγια, Βάγια των βαγιών,
τρώνε ψάρι και κολιό,
κι ως την άλλη Κυριακή
με το κόκκινο αυγό ! ”